25 lat sporów o 'Shoah'
, ostatnia aktualizacja 2010-03-24 13:38:19
Nim polska publiczność miała możliwość zapoznać się z "Shoah" najpierw dotarł do niej, jak byśmy dziś powiedzieli, "medialny szum"
Po francuskiej premierze - wiosną 1985 r. - Claude Lanzmann w "Liberation" przyznał, że to akt oskarżenia przeciw Polsce ("Sami Polacy się oskarżają. Oswoili się z rutyną eksterminacji. Nikomu nie przeszkadzała"), tak też zatytułowany był artykuł: "Polska na ławie oskarżonych".
Polska prasa zaczęła dawać odpór w "imieniu polskiego społeczeństwa", tj. związków zawodowych, żołnierzy, rolników, "wzburzonych czytelników". Szymon Szurmiej jako przedstawiciel Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce złożył w ambasadzie francuskiej oświadczenie, że "społeczność żydowska jest zbulwersowana tą filmową prowokacją i antypolską kampanią". Filmu bronił w podziemnym "Tygodniku Mazowsze" Jacek Kuroń: "Jaka jest różnica między Polakami a Żydami w czasie okupacji? Ano taka, że ja jechałem przez getto tramwajem na basen i oglądałem po tamtej stronie muru umierających ludzi. Lanzmann umieścił kamerę w oczach tego Żyda, który wtedy patrzył na mnie. On musiał mnie widzieć tak, jak widzi Lanzmann tych Polaków, i trudno mu się dziwić".
Wielu jednak, których trudno podejrzewać choćby o cień antysemityzmu, mimo wszystko dziwiło się Lanzmannowi i jednostronności jego spojrzenia.
Sam Jan Karski w paryskiej "Kulturze" delikatnie formułował żal, że "rygorystyczna konstrukcja filmu" i "bezkompromisowe ograniczenie tematu" nie pozwoliło pokazać cierpień nieżydowskiej ludności, a też tych, którzy Żydom pomagali. "O męczarniach Żydów mówili inni ponad siedem godzin. Wielu zrobiło to lepiej niż ja. Dla mnie centralnym punktem wywiadu z Lanzmannem było to, że przedarłem się na Zachód, poinformowałem o tragedii i żądaniach Żydów". To właśnie pominął Lanzmann. Ewa Kuryluk pisała w "New Criterion", że świadectwo Karskiego urywa się tam, gdzie powinno się zacząć (cytuję za Herlingiem-Grudzińskim).
Herling-Grudziński pisał w „Dzienniku pisanym nocą”: „Jego [ » Shoah «] prawdziwym tematem, w kilkadziesiąt lat po Całopaleniu powinna być Obojętność Świata. Powinna, lecz nie jest. A raczej jest w sposób świadomy zredukowana do Obojętności Polaków. Tak było wygodniej „artyście", który musiał pilnować „rygorystycznej konstrukcji” filmu. Ograniczając obraz Zagłady do kraju, w którym została technicznie dokonana, utożsamia Obojętność Świata z polskim (przeważnie ekonomicznym i przykościelnym) antysemityzmem. Zabieg redukcyjny posunięty przez Lanzmanna tak daleko, że dla widza pozostaje tajemnicą, co właściwie działo się z » Aryjczykami «podczas Zagłady: byli również skazanymi na stopniową eksterminację » podludźmi «(...) czy żyli spokojnie, uprawiając ziemię w pobliżu dymiących krematoriów, odwróceni do nich plecami”.
Prawdziwa, nieograniczona względami cenzuralnymi dyskusja nad "Shoah" odbyła się jesienią 1985 r. na konferencji w Oksfordzie po projekcji filmu Lanzmanna i w jego obecności. Pytany tam, czy "Shoah" jest oskarżeniem Polaków, zaprzeczył: "Nie ... nie sądzę, by mogli cokolwiek zdziałać". Za chwilę jednak sam sobie zadał kłam, krzycząc: "Wioska Grabów, mała wioska, po prostu pozwoliła, żeby zabrano połowę ludności, wiedząc doskonale, że mają ich zagazować". A potem jeszcze podsumował: "We Francji nigdy by nie można zbudować obozów zagłady".
Israel Shahak, prof. chemii z Jerozolimy, który przeżył getto warszawskie, pisał w "Aneksie" w artykule "Normalność w nieludzkim świecie", że wszyscy: Polacy, Żydzi, inne narody, zachowałyby się w podobnych okolicznościach w podobny sposób. Jego zdaniem oprócz krótkich chwil "w obliczu śmierci" w każdych warunkach ustala się rodzaj "normalności". "Potrzeba normalności nie jest cechą szczególną Polaków, co sugeruje Lanzmann; jest ludzka po prostu (...). Po to, by w ogóle żyć, musieli oni [Polacy, ale też Żydzi] wracać do stanu normalności, w którym cierpienia innych przestają być obsesją pochłaniającą całe ich życie". I dalej, że Lanzmann był od początku więźniem własnych uprzedzeń wobec Polaków i słyszał tylko to, co chciał słyszeć.
W tymże samym numerze "Aneksu" o "Shoah" pisze w artykule "Życie śmierci" inny uczestnik oksfordzkiej konferencji Timothy Garton Ash: "Lanzmann mówił o swoim filmie jak o symfonii, sztuce Szekspira". Lanzmann chce w ten sposób wytrącić krytykom broń z ręki: dzieło sztuki nie musi być ani wyczerpujące, ani sprawiedliwe, ani wielostronne, ma być wielkie. Jednocześnie jednak - co zauważa Ash - Lanzmann często wypada z roli artysty i przeobraża się w historyka, który chce pokazać nie prawdę artystyczną, ale historyczną. "Wydaje mi się, że ukazałem prawdziwą Polskę... głęboką Polskę" - mówi. I jeszcze: "Nie pominąłem niczego istotnego na temat Polaków".
Ash przywołuje pracę Nachamy Tec, która zbadała biografie 500 polskich Sprawiedliwych i doszła do wniosku, że jedyne socjologiczne uogólnienie, jakie można zrobić, jest takie, że chłopi byli najmniej skłonni do udzielania pomocy Żydom. „W » Shoah «widzimy wyłącznie chłopów" - punktuje Ash. „Chłopi są prości, prymitywni - zabiera głos Jerzy Turowicz. - Takich pełno w każdym kraju".
Zwrócił na to uwagę również Władysław Bartoszewski: "Co by szkodziło, żeby była choć jedna osoba z technicznym średnim wykształceniem czy jeden z pięciu tysięcy polskich Sprawiedliwych?".
Przyznając, że to dzieło wielkie, również Turowicz po powrocie z konferencji pisał w „Tygodniku Powszechnym": „Niestety, jeśli chodzi o sprawę polską, » Shoah «jest zdecydowanie nieobiektywny, tendencyjny i w ostatecznej wymowie antypolski”.
Polska prasa zaczęła dawać odpór w "imieniu polskiego społeczeństwa", tj. związków zawodowych, żołnierzy, rolników, "wzburzonych czytelników". Szymon Szurmiej jako przedstawiciel Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce złożył w ambasadzie francuskiej oświadczenie, że "społeczność żydowska jest zbulwersowana tą filmową prowokacją i antypolską kampanią". Filmu bronił w podziemnym "Tygodniku Mazowsze" Jacek Kuroń: "Jaka jest różnica między Polakami a Żydami w czasie okupacji? Ano taka, że ja jechałem przez getto tramwajem na basen i oglądałem po tamtej stronie muru umierających ludzi. Lanzmann umieścił kamerę w oczach tego Żyda, który wtedy patrzył na mnie. On musiał mnie widzieć tak, jak widzi Lanzmann tych Polaków, i trudno mu się dziwić".
Wielu jednak, których trudno podejrzewać choćby o cień antysemityzmu, mimo wszystko dziwiło się Lanzmannowi i jednostronności jego spojrzenia.
Sam Jan Karski w paryskiej "Kulturze" delikatnie formułował żal, że "rygorystyczna konstrukcja filmu" i "bezkompromisowe ograniczenie tematu" nie pozwoliło pokazać cierpień nieżydowskiej ludności, a też tych, którzy Żydom pomagali. "O męczarniach Żydów mówili inni ponad siedem godzin. Wielu zrobiło to lepiej niż ja. Dla mnie centralnym punktem wywiadu z Lanzmannem było to, że przedarłem się na Zachód, poinformowałem o tragedii i żądaniach Żydów". To właśnie pominął Lanzmann. Ewa Kuryluk pisała w "New Criterion", że świadectwo Karskiego urywa się tam, gdzie powinno się zacząć (cytuję za Herlingiem-Grudzińskim).
Herling-Grudziński pisał w „Dzienniku pisanym nocą”: „Jego [ » Shoah «] prawdziwym tematem, w kilkadziesiąt lat po Całopaleniu powinna być Obojętność Świata. Powinna, lecz nie jest. A raczej jest w sposób świadomy zredukowana do Obojętności Polaków. Tak było wygodniej „artyście", który musiał pilnować „rygorystycznej konstrukcji” filmu. Ograniczając obraz Zagłady do kraju, w którym została technicznie dokonana, utożsamia Obojętność Świata z polskim (przeważnie ekonomicznym i przykościelnym) antysemityzmem. Zabieg redukcyjny posunięty przez Lanzmanna tak daleko, że dla widza pozostaje tajemnicą, co właściwie działo się z » Aryjczykami «podczas Zagłady: byli również skazanymi na stopniową eksterminację » podludźmi «(...) czy żyli spokojnie, uprawiając ziemię w pobliżu dymiących krematoriów, odwróceni do nich plecami”.
Prawdziwa, nieograniczona względami cenzuralnymi dyskusja nad "Shoah" odbyła się jesienią 1985 r. na konferencji w Oksfordzie po projekcji filmu Lanzmanna i w jego obecności. Pytany tam, czy "Shoah" jest oskarżeniem Polaków, zaprzeczył: "Nie ... nie sądzę, by mogli cokolwiek zdziałać". Za chwilę jednak sam sobie zadał kłam, krzycząc: "Wioska Grabów, mała wioska, po prostu pozwoliła, żeby zabrano połowę ludności, wiedząc doskonale, że mają ich zagazować". A potem jeszcze podsumował: "We Francji nigdy by nie można zbudować obozów zagłady".
Israel Shahak, prof. chemii z Jerozolimy, który przeżył getto warszawskie, pisał w "Aneksie" w artykule "Normalność w nieludzkim świecie", że wszyscy: Polacy, Żydzi, inne narody, zachowałyby się w podobnych okolicznościach w podobny sposób. Jego zdaniem oprócz krótkich chwil "w obliczu śmierci" w każdych warunkach ustala się rodzaj "normalności". "Potrzeba normalności nie jest cechą szczególną Polaków, co sugeruje Lanzmann; jest ludzka po prostu (...). Po to, by w ogóle żyć, musieli oni [Polacy, ale też Żydzi] wracać do stanu normalności, w którym cierpienia innych przestają być obsesją pochłaniającą całe ich życie". I dalej, że Lanzmann był od początku więźniem własnych uprzedzeń wobec Polaków i słyszał tylko to, co chciał słyszeć.
W tymże samym numerze "Aneksu" o "Shoah" pisze w artykule "Życie śmierci" inny uczestnik oksfordzkiej konferencji Timothy Garton Ash: "Lanzmann mówił o swoim filmie jak o symfonii, sztuce Szekspira". Lanzmann chce w ten sposób wytrącić krytykom broń z ręki: dzieło sztuki nie musi być ani wyczerpujące, ani sprawiedliwe, ani wielostronne, ma być wielkie. Jednocześnie jednak - co zauważa Ash - Lanzmann często wypada z roli artysty i przeobraża się w historyka, który chce pokazać nie prawdę artystyczną, ale historyczną. "Wydaje mi się, że ukazałem prawdziwą Polskę... głęboką Polskę" - mówi. I jeszcze: "Nie pominąłem niczego istotnego na temat Polaków".
Ash przywołuje pracę Nachamy Tec, która zbadała biografie 500 polskich Sprawiedliwych i doszła do wniosku, że jedyne socjologiczne uogólnienie, jakie można zrobić, jest takie, że chłopi byli najmniej skłonni do udzielania pomocy Żydom. „W » Shoah «widzimy wyłącznie chłopów" - punktuje Ash. „Chłopi są prości, prymitywni - zabiera głos Jerzy Turowicz. - Takich pełno w każdym kraju".
Zwrócił na to uwagę również Władysław Bartoszewski: "Co by szkodziło, żeby była choć jedna osoba z technicznym średnim wykształceniem czy jeden z pięciu tysięcy polskich Sprawiedliwych?".
Przyznając, że to dzieło wielkie, również Turowicz po powrocie z konferencji pisał w „Tygodniku Powszechnym": „Niestety, jeśli chodzi o sprawę polską, » Shoah «jest zdecydowanie nieobiektywny, tendencyjny i w ostatecznej wymowie antypolski”.