پرش به محتوا

تاجیکستان

ویرایش پیوندها
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
جمهوری تاجیکستان

Ҷумҳурии Тоҷикистон (تاجیکی)
Республика Таджикистан (روسی)
تاجیکستان
نشان تاجیکستان
نشان
شعار: 
Истиқлол, Озодӣ, Ватан (تاجیکی)
Istiqlol, Ozodí, Vatan
Независимость, Свобода, Родина (روسی)
Nezavisimost', Svoboda, Rodina
"استقلال، آزادی، میهن"
سرود: 
Суруди Миллӣ (تاجیکی)
سرود ملی تاجیکستان
موقعیت  تاجیکستان  (green)
موقعیت  تاجیکستان  (green)
پایتختدوشنبه (تاجیکستان)
۳۸°۳۳′ شمالی ۶۸°۴۸′ شرقی / ۳۸٫۵۵۰°شمالی ۶۸٫۸۰۰°شرقی / 38.550; 68.800
بزرگترین شهردوشنبه
زبان(های) رسمی
گروه‌های قومی
(2020)[۱]
دین(ها)
(2020)[۲]
97.5% اسلام
0.7% مسیحیت
1.7% بی‌دینی
0.2% دیگران
نام(های) اهلیت
حکومتجمهوری ریاستی متمرکز تحت دیکتاتوری اقتدارگرا[۴][۵]
امامعلی رحمان
قاهر رسول‌زاده
قوه مقننهمجلس عالی
مجلس ملی
مجلس نمایندگان
تشکیل
14 اکتبر 1924
5 دسامبر 1929
24 اوت 1990
31 اوت 1991
9 سپتامبر 1991
26 دسامبر 1991
مساحت
• کل
۱۴۳٬۱۰۰[۶][۷][۸] کیلومتر مربع (۵۵٬۳۰۰ مایل مربع) (94th)
• آبها
۲٬۵۷۵ کیلومتر مربع (۹۹۴ مایل مربع)
• آبها (٪)
1.8
جمعیت
• برآورد سال 2025
افزایش 10,786,734[۹]
• تراکم
۷۵٫۴ بر کیلومتر مربع (۱۹۵٫۳ بر مایل مربع)
تولید ناخالص داخلی (GDP)  برابری قدرت خرید (PPP)برآورد 2024 
• کل
افزایش 59.415 میلیارد دلار[۱۰] (119th)
• سرانه
افزایش 5,832 دلار[۱۰] (145th)
تولید ناخالص داخلی (GPD) (اسمی)برآورد 2024 
• کل
افزایش 12.953 میلیارد دلار[۱۰] (141st)
• سرانه
کاهش 1,276 دلار[۱۰] (163rd)
شاخص جینی (2015)34 نابرابری متوسط[۱۱]
شاخص توسعه انسانی (2022)0.679[۱۲]
126th
واحد پولسامانی (TJS)
منطقه زمانییوتی‌سی+5 (TJT)
گاه‌شماریdd.mm.yyyy
جهت رانندگیراست
پیش‌شماره تلفنی+992
کد ایزو ۳۱۶۶TJ
دامنه سطح‌بالا.tj

تاجیکستان,[ب] با نام رسمی جمهوری تاجیکستان (به تاجیکی: Тоҷикисто)[پ]، یک کشور محصور در خشکی در آسیای مرکزی است. پایتخت این کشور دوشنبه، پرجمعیت‌ترین شهر هم پایتخت است. تاجیکستان از جنوب با افغانستان، از غرب با ازبکستان، از شمال با قرقیزستان و از شرق با چین هم‌مرز است. این کشور توسط دالان واخان افغانستان از پاکستان جدا شده‌است. جمعیت آن بیش از 10.7 میلیون نفر است.[۱۳]

این سرزمین پیش‌تر، زیستگاه فرهنگ‌های نوسنگی و عصر برنز، از جمله شهر سرزم بوده‌است[۱۴] و بعدها، زیستگاه پادشاهی‌هایی بود که توسط مردم با باورها و فرهنگ‌های گوناگون از جمله تمدن آمودریا، فرهنگ آندرونوو، بودیسم، مسیحیت نستوری، هندوئیسم، زرتشتی‌گری، مانوی‌گری و اسلام اداره می‌شد. این منطقه توسط امپراتوری‌ها و سلسله‌ها از جمله شاهنشاهی هخامنشی، شاهنشاهی ساسانی، هپتالیان، سامانیان و امپراتوری مغول اداره شده‌است. پس از اداره شدن توسط امپراتوری تیموری و خانات بخارا، رنسانس تیموری شکوفا شد. این منطقه بعداً توسط امپراتوری روسیه فتح شد و پیش از آنکه بخشی از اتحاد جماهیر شوروی شود. در داخل اتحاد جماهیر شوروی، مرزهای کشور زمانی ترسیم شد که به عنوان یک جمهوری خودمختار بخشی از جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان بود و پیش از آنکه در ۵ دسامبر ۱۹۲۹ به یک جمهوری متحد از اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شود.[۱۵]

در 9 سپتامبر 1991، تاجیکستان در حالی که اتحاد جماهیر شوروی در حال فروپاشی بود، خود را به عنوان یک کشور مستقل و دارای حاکمیت اعلام کرد. پس از استقلال، یک جنگ داخلی رخ داد که از مه 1992 تا ژوئن 1997 به طول انجامید. از زمان پایان جنگ، ثبات سیاسی تازه برقرار شده و کمک‌های خارجی به اقتصاد کشور اجازه رشد داده‌است. این کشور از سال 1994 توسط امامعلی رحمان رهبری می‌شود که ریاست یک رژیم اقتدارگرا را بر عهده دارد و وضعیت حقوق بشر آن مورد انتقاد قرار گرفته‌است.[۱۶][۱۷]

تاجیکستان یک جمهوری ریاست‌جمهوری متشکل از چهار استان است. تاجیک‌ها اکثریت قومی را در این کشور تشکیل می‌دهند[۱۸] و زبان ملی آن‌ها فارسی تاجیکی است.[۱۹] روسی به عنوان زبان رسمی بین قومی استفاده می‌شود.[۲۰] در حالی که دولت از نظر قانون اساسی سکولار است، دین اسلام اسماً توسط 97.5٪ از جمعیت رعایت می‌شود. در ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی، تنوع زبانی وجود دارد که در آن روشانی، شغنی، اشکاشمی، وخی و تاجیکی برخی از زبان‌های گفته‌شده هستند. کوه‌ها بیش از 90٪ از کشور را پوشانده‌اند. این کشور یک کشور در حال توسعه با یک اقتصاد گذار است که به حواله و تولید آلومینیوم و پنبه وابسته است. تاجیکستان عضو سازمان ملل متحد، CIS، OSCE، OIC، ECO، SCO، CSTO و ناتو شریک PfP است.

تاجیک‌های امروزی از نوادگان ساکنان قدیمی آسیای میانه، به ویژه سغدی‌ها و باختری‌ها هستند، اقلیتی از آنها با آمیزش قابل توجه از نژاد مغولوئیدهستند.[۲۱]

ریشه‌شناسی

[ویرایش]
مقالهٔ اصلی: تاجیک‌ها

در شرفنامه منیری در مورد مراد از واژه تاجیک، آمده است که [شهروندان ] غیرعرب و غیر تُرک را [در سرزمین آریان یا ایران ] تاجیک نامند.[۲۲]

“برهان قاطع” که یک واژه نامه زبان فارسی در هند نوشته شده  است معنای تاجیک را نیز به مفهوم [شهروند] غیرعرب وتُرک نام برده است.[۲۳]

محتمل‌ترین و به طور کلی پذیرفته‌شده‌ترین منشأ واژه «تاجیک»، واژه‌ی پهلوی میانه‌ی تازیک اشاره به یک قبیله قحطانی یا واژه‌ای مشابه در زبان‌های ایرانی مانند سغدی یا پارتی است. ارتش‌های مسلمان که در اوایل قرن هشتم میلادی به ماوراءالنهر یورش بردند و شاهزاده‌نشین‌های سغدی را فتح کردند و با ترکان قَرْلُق درگیر شدند (نگاه کنید به اطلس برگل، نقشه‌های ۸ تا ۱۰)، تنها متشکل از عرب‌ها نبودند، بلکه ایرانیان مسلمان‌شده‌ای از فارس و نواحی مرکزی زاگرس نیز در آن‌ها حضور داشتند (بارتولد، "تاجیکی"، ص. ۴۵۵–۴۵۷). از این رو، ترکان آسیای مرکزی، شکل تغییریافته‌ای از این واژه ایرانی، یعنی تاجیک را برای اشاره‌ی کلی به دشمنان مسلمان خود به‌کار گرفتند. مثلاً فرمانروایان سلسله‌های چالوکیا و راشتراکوتا در جنوب هند نیز در قرن‌های هشتم و نهم میلادی، گروهی از عرب ها را با عنوان "تاجیکا" می‌خواندند.

تا قرن یازدهم میلادی (یوسف خاص حاجب در «قوتادغو بیلیگ»، ابیات ۲۸۰، ۲۸۲، ۳۲۶۵)، ترکان قراخانی این واژه را به‌طور خاص‌تری برای مسلمانان ایرانی ساکن در حوزه‌ی رود آمو (آمو دریا) و خراسان به‌کار بردند؛ کسانی که گاه رقیب، گاه الگو، گاه فرمانروا (زیر سلطه‌ی سامانیان) و گاه تابع ترک‌ها (از دوره‌ی غزنویان به بعد) بودند. نویسندگان فارسی‌زبان در دوره‌های غزنوی، سلجوقی و اتابکان (حدود ۱۰۰۰ تا ۱۲۶۰ میلادی) این واژه را پذیرفتند و کاربرد آن را به دیگر مناطق ایران بزرگ که حالا زیر سلطه‌ی ترکان قرار داشت نیز گسترش دادند؛ به‌طوری‌که شاعر بزرگ عنصری در حدود سال ۱۰۲۵ میلادی از آن استفاده کرده است (دبیرسیاقی، ص. ۳۳۷۷، ۳۴۰۸). ایرانیان نیز به‌زودی آن را به‌عنوان یک نام قومی پذیرفتند، چنان‌که یکی از مقام‌های دربار در کتاب بیهقی از عبارت «ما تاجیکان» استفاده کرده است (بیهقی، به کوشش فیاض، ص. ۵۹۴).

تمایز میان ترک و تاجیک کم‌کم به‌صورت یک تصویر قالبی درآمد تا همزیستی و رقابت بین دو گروه را بازنمایی کند: ترک به عنوان فرمانده‌ی نظامی کوچ‌نشین ایده‌آل، و تاجیک به‌عنوان دیوان‌سالار شهری و مدنی (نظام‌الملک: تازی، ص. ۱۴۶، ۱۷۸–۱۷۹؛ فراگنر، "تادجیک.۲"، در دایرة‌المعارف اسلام، جلد ۱۰، ص. ۶۳).

واژهٔ «تاجیک» در نهایت از واژهٔ پارسی میانه تازیگ، برگردان ترکی نام قومی عربی طَیّیء گرفته شده‌است که به یکی از قحطانیان قبیله عرب اشاره دارد که در قرن هفتم میلادی به منطقهٔ فرارود در آسیای مرکزی مهاجرت کردند.[۲۴] تاجیکستان پیش از سال ۱۹۹۱ در انگلیسی به صورت Tadjikistan یا Tadzhikistan ظاهر می‌شد. این امر به دلیل برگردان از روسی: "Таджикистан" است. در روسی، حرف «j» برای نشان دادن واج /d͡ʒ/ وجود ندارد و از این رو дж، یا dzh، استفاده می‌شود. تاجیکستان املای جایگزین است و در متون انگلیسی برگرفته از منابع روسی استفاده می‌شود.[۲۵]

در حالی که مطالعه کشوری تاجیکستان در سال ۱۹۹۷ توسط کتابخانه کنگره یافتن منشأ قطعی واژهٔ «تاجیک» را دشوار دانست زیرا این اصطلاح «در مناقشات سیاسی قرن بیستم دربارهٔ این که آیا مردمان ترک‌تبار یا ایرانی‌تبار ساکنان اصلی آسیای مرکزی بوده‌اند، درگیر شده‌است»،[۲۶] پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که تاجیک‌های معاصر از نوادگان ساکنان ایرانی شرقی آسیای مرکزی، به ویژه سغدیان و بلخیان و احتمالاً گروه‌های دیگر هستند.[۲۷][۲۸][۲۹] در آثار بعدی، ریچارد فرای به پیچیدگی ریشه‌های تاریخی تاجیکان می‌پردازد. در یک نشریه در سال ۱۹۹۶، فرای توضیح می‌دهد که «در توضیح تکامل مردمی که بقایای آن‌ها تاجیکان در آسیای مرکزی هستند، باید عواملی در نظر گرفته شود» و اینکه «مردمان آسیای مرکزی، چه ایرانی‌زبان و چه ترک‌زبان، یک فرهنگ، یک دین، یک مجموعه از ارزش‌ها و سنت‌های اجتماعی دارند و تنها زبان آن‌ها را از هم جدا می‌کند.»[۳۰]

در مورد تاجیکان، دانشنامه بریتانیکا اظهار می‌دارد:

تاجیکان نوادگان مستقیم مردمان ایرانی هستند که حضور مستمرشان در آسیای مرکزی و شمال افغانستان از اواسط هزاره اول پیش از میلاد مسیح گواهی شده‌است. نیاکان تاجیکان هسته اصلی جمعیت باستانی خوارزم و بلخ را تشکیل می‌دادند که بخشی از فرارود (سغد) را تشکیل می‌داد. با گذشت زمان، گویش ایرانی شرقی که توسط تاجیکان باستان استفاده می‌شد، سرانجام جای خود را به تاجیکی داد.[۳۱]

مفهوم و معنای این واژه تاریخی در چند مقالهٔ دانشگاهی ریشه‌یابی و بررسی شده است. در اینجا دیدگاه‌های چند تن از دانشمندان به‌گونهٔ فشرده در مورد تاریخ واژهٔ «تاجیک» آورده شده است:

تاجیک نام تبارهای «داها» بوده، پارتها و اشکانیان «دئی»، «تاجیک» و «دجیک» خوانده می‌شدند.

تاجیک از «تای» است و هم‌ریشه با واژهٔ یونانی «تگاس» به معنای پیشوا و «ددیک».

تاجیک از ریشه «تژی» در زبان سکایی است.

تاجیک صفت وابسته است از واژه «تاج»، نام یک قبیله.

بهار در سبک‌شناسی آورده:

ایرانیان از دیرباز به مردم بیگانه «تاچیک» یا «تاژیک» می‌گفته‌اند، چنان‌که یونانیان «بربر» و تازیان (عرب‌ها) «اعجمی» یا «عجم» گویند. این سخن در زبان فارسی دری نو، «تازی» گفته شد و رفته‌رفته ویژهٔ تازیان گردید، ولی در توران و فرارود (ماوراءالنهر) گویش کهن باقی و به بیگانه «تاچیک» می‌گفتند و پس از درهمآمیزی ترکان آلتایی با فارسی‌زبانان آن سامان، واژهٔ «تاچیک» بهمان معنی اندر (وارد) زبان ترکی شد و فارسی‌زبانان را «تاجیک» خواندند.

به‌هرحال، اثبات (بازنمایی) اینکه واژهٔ تاجیک پیش از گرفته شدن آسیای میانه به‌دست ترکان کاربرد داشته بسیار دشوار است و اینکه از سدهٔ پانزدهم و پس از آن باشندگان پامیر سرزمین خود را تاجیک می‌نامیدند تا خودشان را از ترک‌ها جدا کنند. همچنان که سراینده میر علی شیرنوایی هم این را گفته است.

سعدی می‌گوید:

نگار ترک و تاجیکم کند صد خانه ویرانهبه آن چشمان تاجیکانه و مژگان ترکانه
  • پیشنهاد دیگری واژه تاجیک را تغییر یافته یا معرب شده از واژه تازیگ یا تازیک می‌داند و تازیگ نام سرزمینی است که آیین بون (دین) شبه بودایی از آن ریشه گرفته است. چرخ گردون یا سواستیکا که در جغرافیایی آریایی و هخامنشی سابقه کهنی دارد از نشانه‌های بون و بودایی و هندویی می‌باشد.[۳۲]
چرخ گردون یا سواستیکا در مذهب بون

پیشینه

[ویرایش]
مقالهٔ اصلی: تاریخ تاجیکستان

تاجیکستان دربردارنده بخش‌های کهن خجند، فرغانه، زرافشان و پامیر است. این بخش‌های چهارگانه هیچ‌گاه همبستگی سیاسی امروزی را نداشتند و هرکدام از آن‌ها در درازنای تاریخ بخشی از ایران بودند. از این رو، سرزمین تاجیکستان را نمی‌توان پایهٔ تاریخ آن کشور قرار داد، هرچند که تاجیک‌ها خود را بازماندگان مردم، سغد، بلخ، خوارزم و سکاها می‌دانند.[۳۳]

پیش از اسلام

[ویرایش]
همچنین ببینید: شاهنشاهی هخامنشی

کهن‌ترین نشانه‌های یافت‌شده در تاجیکستان وابسته به مغارهٔ شخته در پامیر خاوری (شرقی) است که از آنِ روزگار دورهٔ میان‌سنگیاند و نیز بقایای کهن‌ترین خانه‌ها در جلگه‌های پایین دستی (جنوبی) تاجیکستان شناسایی شده است و وابسته به روزگار نوسنگی است. شمار بسیاری از زیستگاه‌های گروه‌های انسانی همراه با ابزارها و وسیله‌های آن‌ها، وابسته به عصر برنز در قیراقوم کاوش شده است. آثار عصر آهن نخستین به ویژه در پامیر فراوان است و بیشتر به تیره‌های کوچندهٔ سکایی وابسته است.[۳۳]

در دوران تاریخی، تا زمان راه‌یابی اسلام به تاجیکستان، قلمروی کنونی تاجیکستان در مرزهای قلمروی فرمانروایی‌های بلخ در جنوب و سغد در شمال بود که با رشته‌کوه‌هایی که امروزه ترکستان خوانده می‌شوند، از یکدیگر جدا می‌شدند. نخستین داده‌های تاریخی از بلخ و سغد در سنگ‌نوشتهٔ داریوش بزرگ در بیستون بازتاب دارد که بر پایهٔ این بن‌مایه (منبع)، این دو سرزمین در آن روزگار در شمار ساتراپ‌های خراج‌گزار شاهنشاهی هخامنشی بوده‌اند. از این روزگار در قبادیان، جا گرفته در کافرنهان سفلا، نشانه‌هایی به دست آمده است؛ برای نمونه: «قلعهٔ میر» در نزدیکی آبادی آبادی ناصر خسرو که دربرگیرندهٔ خانه‌ای گلین است. «تخت سنگین» نیز که در پایان سدهٔ ۱۹ میلادی به دست گنج‌یابان، گویا در «تخت سنگین» یافت شده است، دارای ابزارهای زرین (طلا) و نقرهٔ سکایی بوده که رنگ و بوی فرهنگ و هنر هخامنشی دارد.[۳۴]

پس از شاهنشاهی هخامنشیان، اسکندر مقدونی در سال ۳۲۹ پیش از میلاد به آن سوی جیحون و سیحون لشکرکشی کرد که جنگ‌های آن چندین سال به درازا کشید. در دور کردن مقدونیان، اسپیتامن، سرداری سغدی از خود دلاوری‌ها نشان داد. سلوکوس یکم، جانشین اسکندر، در سرزمینهای گرفته‌شدهٔ شرقی او، آپاما دختر اسپنتمان را به عقد خود درآورد و فرزندشان آنتیوخوس پس از پدر به پادشاهی ایران و سوریه رسید.[۳۵]

پس از اسکندر، تاجیکستان بخشی از فرمانروایی یونانی پادشاهی باکتریا شد. تاجیکستان شمالی (شهرهای خجند و پنج‌کند) بخشی از سغد شدند، گروهی از دولت-شهرهایی که به دست سکاها و تیره‌های کوچ‌نشین یوئه‌چی نزدیک به سال ۱۵۰ پیش از میلاد رهبری می‌شدند. راهِ ابریشم از میان این سرزمین می‌گذشت و چانگ چیان در زمان امپراتور وو هان، مایهٔ برپایی پیوندهای بازرگانی میان پادشاهی باکتریا و دودمان هان شد.[۳۶][۳۷]

کوشانی‌ها که گروهی از تیره‌های یوئه‌چی بودند، در سدهٔ یکم میلادی بر بلخ چیره شدند و چیرگی خود را تا سدهٔ ۴ میلادی نگهداری کردند. در قلمرو کوشانیان افزون بر دین مزدیسنا که از دیرباز در آنجا گسترده بود، آیین‌های مانوی و بودایی نیز رواج داشت.[۳۸] آیین آیین بودا به گمانه‌ای ازسوی کانیشکا پشتیبانی می‌شد و فراوانی یادگارهای بودایی در دو سوی جیحون گواه بر راه‌یابی فرهنگ هندی در آن گستره است.[۳۹]

در پایان سدهٔ چهارم میلادی، باختر و تخارستان از قلمرو فرمانروایی کوشانی به بچنگ ساسانیان درآمد. در نیمه‌های سدهٔ ششم میلادی مردمان تُرک بیابان‌گرد اندک اندک به آسیای میانه آمدند و با ساسانیان درگیر شدند. در این زمان سرزمین‌های کنونی تاجیکستان جنوبی و ازبکستان و ترکمنستان در مرز ایران و بخش‌های شمالی در دست ترک‌ها بود.[۴۰] این نوآمدگان رفته‌رفته با ایرانی زبانان درآمیختند و ایشان را در خود ناپدید ساختند. در میانه‌های سدهٔ ۶ میلادی، هپتالیان را شکست دادند[۳۸] و فرمانروایی پهناور، گرچه ناپایداری را پدید آوردند که فرارود و همچنین شهرهای سغد را فرمانبردار خود ساختند.[۴۱]

در آستانهٔ تاخت و تاز عرب‌ها، سغد و بلخ دو کانون برجسته فرهنگ و تمدن ایرانی بودند. سغد بیشتر به بازرگانی و صنعت‌گری و بلخ بیشتر به کشاورزی گرایش داشت و این چگونگی تا امروز نیز در شمال و جنوب تاجیکستان نمایان است. به فراخور گذران ناهمسان، رویدادهای مردمی دو سرزمین نیز ناهمگن بود. بلخ همانند باخترِ فلات ایران از دیرباز دارای کشورمداری (دولت) بزرگ و یکدست بود که درآمدهای آن از کشاورزان (دهقانان) زمیندار فراهم می‌شد؛ بزرگ ـ سرمایه داران در کوشک‌های بی‌مانندی می‌زیستند که پیرامونشان کشتزارها و روستاها گرد می‌آمدند. ولی سغدیان بیشتر شهرنشین بودند و هر شهر، فرمانروایی جداگانه به‌شمار می‌آمد. فرهنگ چیره شده در سغد بیشتر دنیوی و در بلخ بیشتر دینی بود. آنچه بر روزگار باستانی سغد و بلخ پایان نهاد، پیروزی‌های عرب در مرو، تخارستان، خوارزم و جز آن‌ها بود که یک سده به درازا کشید و با شکست سپاهیان چینی در سال ۷۵۱ میلادی در کارزار تراز چیرگی عرب‌ها بر سراسر فرارود آشکار شد.[۳۳]

پس از اسلام

[ویرایش]

مسلمانان کمابیش از سال پنجاه تا آغازین سال‌های دههٔ ۱۳۰ هجری قمری (ماهشیدی) بر ارزشمندترین ولایت‌های این سرزمین چیره شدند و اسلام کم‌کم در میان مردم راه یافت.[۴۲] در سده‌های ۳ و ۴ قمری، فرارود شاهد بالندگی فرهنگ و آیین ایرانی، و رواج دوبارهٔ بازرگانی و هنرِ سازندگی بود. جغرافی‌نویسان آن روزگار فرارود را در زمرهٔ آبادترین سرزمین‌های اسلامی یاد کرده‌اند.[۴۳] کاوش‌های باستان‌شناسی نیز رشد و گسترش شهرها و افزایش بی‌مانند جمعیت در آن دوران را نمایان می‌کند.[۴۴] دورهٔ سامانی که با نوزایی فرهنگی فرارود و خراسان برابر بود، از نگاه تاریخ‌نویسان امروزیِ تاجیک آخرین گامِ شکل‌گیریِ قومیت (تبار) تاجیک به‌شمار می‌آید. ارزش این روزگار بیشتر برای پیدایش زبان ادبی فارسی دری است که سرانجام شالودهٔ ملیت تاجیکان آسیای میانه و بنیان وجودی (هستی) جمهوری تاجیکستان شد. با فراگیر شدن فارسی دری در جایگاه زبان ارتباطی مردمان ایرانی، زبان‌های ایرانی سغدی، بلخی و خوارزمی رفته‌رفته رنگ باختند و فرهنگ‌های بومی نیز در فرهنگ پهناوری که ادب فارسی نمایانگرش بود، آمیخته شد.[۳۳] در بازهٔ سال‌های ۲۶۱ تا ۳۸۹ قمری تاجیکستان بخشی از قلمرو سامانیان بود تا اینکه ترکان قراخانی با به‌چنگ آوردنِ بخارا، سامانیان را سرنگون کرده و بر آسیای میانه چیره شدند.[۴۰]

در نیمهٔ دوم سدهٔ پنجم ترکان سلجوقی با تاخت‌وتاز به آسیای میانه، قراخانیان را خراج‌گزار خود کردند. سلطان محمد خوارزمشاه در سال ۶۰۹ قمری قراخانیان را سرنگون کرد. کوچ ترکان از سوی شمال باعث شد که پس از سامانیان و غزنویان، فرارود به چنگ دودمان‌های ترک درآید که خود سرانجام در حملهٔ مغول شکست خورد.[۴۵] با ورود مغولان به آسیای میانه از سال ۶۱۷ تا ۶۱۹ قمری دولت خوارزمشاهیان فروپاشید. در یورش مغول به فرغانه، تیمور ملک فرماندار خجند، تسلیم نشد و در برابر مغول‌ها از خود ایستادگی نشان داد.[۴۶] تیمور ملک را شاعران و نویسندگان امروز تاجیک در جایگاه قهرمان ملی ستوده‌اند و بارها زمینهٔ آفرینش‌های ادبی قرار داده‌اند.

از آن پس تا ۱۵۰ سال بعد قبیله‌های گوناگون، از جمله جغتایی‌ها، بر آسیای میانه چیره بودند تا اینکه تیمور در ۷۷۱ قمری دولت مستقل خود را در این سرزمین بنا نهاد و همچنین تاجیکستان کنونی را به چنگ آورد.[۴۰] دورهٔ تیموریان از دوره‌های رونق بازرگانی و شهرآیینی فرارود است. در این دوره ساختمان‌های بزرگ و باشکوه بنا شد که به‌ویژه سمرقند آوازهٔ جهانی خود را وامدار آن‌هاست. اما در تاجیکستان نیز یادگارهای فراوانی از روزگار تیموری برجای مانده است که از نگاه تاریخِ ساختمان‌سازی دامنه‌اش تا دورهٔ شیبانیان کشیده می‌شود و بیشتر دنباله‌رویِ روشِ معماری سمرقندی است؛ از آن دسته است: بارگاه امیر سید علی همدانی، پیشوای بزرگ صوفیان در سدهٔ ۸ قمری در کولاب. از دیگر آثار کولاب، آرامگاه یارمحمد ولی در روستای بخارک و مسجد و آرامگاه شاه خاموش در لنگر کلان است. مسجد و مزار مولانا یعقوب چرخی در نزدیکی شهر دوشنبه، و آرامگاه وابسته به عبدالقادر گیلانی نیز بر رونق بازار صوفیگری در آن روزگار گواه است. مجموعهٔ نامیده شده به شیخ مصلح‌الدین دارای بناهایی از سده‌های ۶–۱۳ قمری و دیدنی‌ترین یادگار شهر خجند است. نمازگاه‌های نوگلیم و عبدالله خان در اسفره و مسجد کوک گنبد و مزار بابا طغا و مجتمع سرمزار در اوراتپه نیز از آثار سده‌های ۸–۱۰ق به‌شمار می‌آید.[۴۷]

سده‌های ۴–۷ قمری (۱۰–۱۳ میلادی)، زمانهٔ بالندگی معماری فراورد است و تاجیکستان هم از یادگارهای این روزگار بی‌بهره نیست؛ بیشتر این سازه‌ها آرامگاه‌های پیشوایان دین و امیران است؛ از آن دسته است: آرامگاه خواجه مشهد، طلا حلاجی، خواجه سرباز، خواجه دُربد و آق مزار در شهر توز، مزار محمد بشارا در پنج‌کند، آرامگاه خواجه نقشران در نزدیکی ریگر (تورسون‌زادهٔ کنونی)، آرامگاه امیر حمزه و مزار چارکوه در اسفره، و آرامگاه حضرت شاه در اوراتپه. برخی از این ساخته‌ها حالتی نیمه‌ویران دارند. دو نیایشگاه از دهکده‌های اشت و اسکادر که در موزهٔ بهزاد شهر دوشنبه نگه‌داری می‌شود، از نمونه‌های برجستهٔ گچ‌بری روزگار سامانیان است. نامی‌ترین بنای دورهٔ سامانی، آرامگاه وابسته به نصر بن احمد در بخارا است که اگر چه از قلمرو تاجیکستان بیرون مانده، اما تاجیکان آن را از یادگارهای تاریخی خود می‌شمارند.[۴۸]

دولت تیموریان در آغاز سدهٔ دهم قمری با یورش ازبک‌های شیبانی از میان رفت. با چیرگی ازبکان در آغاز سدهٔ ۱۰ قمری (۱۶ میلادی) ترکیب (ریخت) قومی فرارود باشتاب روبه دگرگونی نهاد که سرانجام زمینه‌ساز ایجاد جمهوری‌های شوروی بر پایهٔ بخش‌بندی‌های زبانی گشت. در روزگار حکومت خانات شیبانی و هشترخانی در بخارا بسیاری از سرزمین‌های جمهوری ازبکستان کنونی به چنگ خاندان ازبک درآمد و زبان ترکی جغتایی در روستاهای فارسی‌زبان رو به پیشرفت نهاد. آن گروه از شهرنشینان و ده‌نشینان ایرانی‌نژاد که دگرش (تغییر) زبان داده بودند، «سارت» خوانده می‌شدند.[۳۳]

در ۱۰۰۷ قمری ازبک‌های هشترخانی جای شیبانیان را گرفتند. در ۱۱۵۳ قمری نادرشاه بر بخارا چیره شدند و اشترخانیان تا ۱۱۶۰ قمری که نادرشاه کشته شد، خراجگزار ایران بودند. در ۱۱۵۳ قمری محمد رحیم بی، ابوالفیض خان اشترخانی را کُشته و پایه‌گذار دودمان مَنْغیت در بخارا شد. بخش‌های میانی و جنوبی تاجیکستان کنونی جزئی از امارت بخارا و بخش‌های شمالی آن بیشتر در قلمرو امارت خوقند بود. امارت بخارا در عهد منغیتیان فرمانروایی کمابیش متمرکزی بود. بخارای خاوری (شرقی) که تااندازه‌ای همسان با بخش‌های جنوبی و میانی تاجیکستان کنونی است، بیگ‌نشین‌های نیمه‌مستقل قبادیان، حصار، درواز، قراتگین، بلجوان، قرغان‌تپه و کولاب را دربرمی‌گرفت. گرفتن مالیات سنگین به ویژه از فرمانبران شرقی، شورش‌هایی را دربرابر امیران بومی دامن زد که شناخته‌شده‌ترین آن‌ها شورش «واسع» در۱۳۰۲ قمری (۱۸۸۵ میلادی) در کولاب و بلجوان همچون نمادی از ستم‌ستیزی و آزادی‌خواهی کوه‌نشینان تاجیک در کتاب‌های تاریخ تاجیکستان بازتاب یافته است. نام واسع را امروزه بر بخشی از ناحیهٔ کولاب نهاده‌اند و شورش او موضوع (بارهٔ) اُپرای پرآوازه‌ای شده است.[۴۹]

از سده‌های ۱۱–۱۳ قمری چند یادگار معماری در خاک تاجیکستان بر جای مانده است که از دیدگاهِ روشِ ساخت، بیشتر دنباله‌رویِ شیوهٔ معماری بخارا و هم نمایانگر دورهٔ نابودشدنِ معماری فرارود است. در حصار دسته‌ای از بناهای تاریخی در «ممنوعگاه تاریخ و مدنیت قلعهٔ حصار» نگهداری می‌شود که دارای نشانه‌های فراوان از سدهٔ ۳ پیش از میلاد تا پس از آن است. دروازهٔ قلعه، ارگ بخارا را به یاد می‌آورد که شناسهٔ معماری سدهٔ ۱۲ قمری است. در نزدیکی دِژ دو مدرسه به نام‌های کهنه و نو، و کمی دورتر آرامگاه مخدوم اعظم و مسجد سنگین همه از یادگارهای همین دوره است.[۵۰] مدرسهٔ میرعالم دادخواه در پنجکنت، مقبرهٔ خال‌بایقرا در خاور (شرق) شهر دوشنبه، بارگاه ملااکرم در کولاب، مدرسه‌های میر رجب دادخواه و آییم و آرامگاه لنگر بالا در کان بادام، مسجد چارباغ در خجند، و مدرسه‌های نمازگاه و رستم‌بیک در اوراتپه از دیگر مانده‌های شایان یادآوری در تاجیکستان است[۵۱]

تاجیکستان در امپراتوری روسیه

[ویرایش]
همچنین ببینید: بازی بزرگ و ترکستان غربی

در ۱۲۸۳ قمری (۱۸۶۶ میلادی) روس‌ها خجند و اوراتپه و دِژ (قلعهٔ) ناو و در ۱۲۸۵ قمری (۱۸۶۸ میلادی) بخش بالایی رود زرافشان همچون پنجکنت را گرفتند، در ۱۲۸۶ قمری (۱۸۶۹ میلادی) فرمانروای بخارا، حصار و کولاب را به قلمرو خود پیوست کرد؛ با این کار، شمال تاجیکستان به روسیهٔ تزاری و جنوب آن به فرمانروایی بخارا پیوست شد. در ۱۳۰۹ قمری (۱۸۹۲ میلادی) نیروهای روسی وارد پامیر شرقی شدند. در ۱۳۱۳ قمری (۱۸۹۵ میلادی) انجمن مشترک انگلستان و روسیه مرز آسیای میانه را، ازجمله در پامیر، شناسایی (تعیین) کردند. در ۱۳۳۴ قمری (۱۹۱۶ میلادی) مردم آسیای میانه، مانند باشندگان (مردم) خجند و دیگر بخش‌های تاجیکستان شمالی، برای فرمان تزار روسیه دربارهٔ سربازگیری، بر او شوریدند.[۵۲]

تاجیکستان شوروی

[ویرایش]
شوروی در حال مذاکره با باسماچی‌ها در سال ۱۹۲۱ میلادی.
همچنین ببینید: باسماچی‌ها و جمهوری سوسیالیستی تاجیکستان شوروی

پس از انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷ میلادی، در رجب ۱۳۳۶ قمری (آوریل ۱۹۱۸ میلادی) شمال تاجیکستان بخشی از جمهوری خودمختار شوروی ترکستان گردید. در ۲ سپتامبر ۱۹۲۰، ارتش شوروی بخارا را تصرف کرد و بساط فرمانروایی منغیتیان را برچید. عالم‌خان آخرین امیر بخارا به بخارای شرقی گریخت و برای مقابله با ارتش سرخ درصدد گردآوری سپاه برآمد.[۳۳] در ۲۱ فوریهٔ ۱۹۲۱ میلادی نیروهای شوروی به روستای دوشنبه رسیدند و آنجا را مقر حکومت خویش در بخارای شرقی ساختند اما موفق به تصرف کامل بخارای شرقی و از جمله شهر دوشنبه نشدند.[۵۳][۵۴]

جمهوری خلق بخارا که پس از سرنگونی امیر بخارا در محرّم ۱۳۳۹ قمری (سپتامبر ۱۹۲۰ میلادی) به این نام خوانده می‌شد و از استقلال برخوردار بود، در سپتامبر ۱۹۲۴ میلادی منحل شد و با نام «جمهوری شوروی سوسیالیستی بخارا» به اتحاد جماهیر شوروی ضمیمه گردید؛ اما چون نام جمهوری‌های شوروی برپایهٔ نام اقوام ساکن در آن استوار بود، در ۱۴ اکتبر همان سال عنوان نهایی جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان تثبیت گردید. ازبکستان کمابیش قلمرو امیرنشین بخارا را دربرمی‌گرفت. در همان تاریخ ناحیهٔ بخارای شرقی با نام «جمهوریت اجتماعی شوروی مختار تاجیکستان» در درون جمهوری ازبکستان تأسیس شد و چون هیچ شهری در تاجیکستان نبود، آبادی مهاجرنشین دوشنبه به پایتختی برگزیده شد. جمهوری سوسیالیستی خودمختار تاجیکستان شوروی که شامل دوازده ناحیه از جمهوری خودمختار ترکستان و پنج ولایت بخارای شرقی می‌شد، در درون جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان قرار داشت.[۴۰] بنابراین، تاجیکان نه‌تنها از سرزمین‌های فارسی‌زبان ماوراءالنهر و کانون‌های معتبری چون سمرقند و بخارا بی‌بهره مانده‌بودند، بلکه از لحاظ سیاسی نیز تابع ازبکستان شدند و این وضعیت برای آن‌ها ناخوشایند بود. تا آن زمان میدان‌داری پان‌ترکیست‌ها، معدود تاجیکان اهل قلم را محتاط و خاموش نگاه داشته‌بود. از این گذشته، اندیشهٔ تشکیل ملت برپایهٔ قومیت که در میان مردم اروپا ریشه داشت، در امیرنشین بخارا و دیگر نواحی آسیای مرکزی سابقه‌ای نداشت و اجرای این اندیشه به دست دولت انقلابی شوروی، فارسی‌زبانان آنجا را به کلی غافل‌گیر کرده بود. اما رشد معرفت تاریخی و هویت قومی در میان فارسی‌زبانان بخارا از یک سو، و آغاز سرکوب اندیشهٔ پان‌ترکیسم از جانب حکومت شوروی از سوی دیگر، به تاجیکان مجال ابراز وجود و دادخواهی داد.[۳۳]

در دی ۱۳۰۴ خورشیدی (ژانویهٔ ۱۹۲۵ میلادی) ولایت پامیر به عنوان بخشی از جمهوری خودمختار تاجیکستان ایجاد شد. قیام باسماچیان تا ۱۳۰۵ خورشیدی (۱۹۲۶ میلادی) با شدت تمام در قلمرو تاجیکستان کنونی ادامه یافت. در ۲۴ مهر ۱۳۰۸ خورشیدی (۱۶ اکتبر ۱۹۲۹ میلادی) جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان با الحاق ولایت خجند، که پیش از آن بخشی از ازبکستان بود، رسماً ایجاد شد[۵۵] و نخستین قانون اساسی آن در ۱۳۱۰ خورشیدی (۱۹۳۱ میلادی) تصویب شد؛ با این حال، نه‌تنها سمرقند و بخارا، بلکه برخی از حاصل‌خیزترین جلگه‌های تاجیک‌نشین هم در تملک ازبکستان باقی ماند.[۳۳]

در دورهٔ شوروی، مزارع تاجیکستان اشتراکی شد و صنایع سبک و سنگین گوناگونی به‌ویژه پس از جنگ جهانی دوم در آن‌جا ایجاد گردید، ولی سطح زندگی مردم پایین باقی ماند.[۵۶] در این دوره مبارزه با مذهب منجر به تعطیلی بیشتر مساجد و مدارس دینی گردید.[۵۷] از سال ۱۳۰۶ خورشیدی (۱۹۲۷ میلادی) تغییر تدریجی خط از فارسی به الفبای لاتینی آغاز شد تا اینکه در ۱۳۰۸ خورشیدی (۱۹۲۹ میلادی) خط لاتینی رسمیت یافت و در ۱۳۱۹ خورشیدی (۱۹۴۰ میلادی) الفبای سیریلیک جای آن را گرفت.[۴۰]

در دههٔ اول حکومت شوروی بسیاری از کسانی که از حاکمیت شوروی بر تاجیکستان ناراضی بودند یا در قیام باسماچیان مبارزهٔ مسلحانه کرده بودند، راهی شمال افغانستان شدند. در فاصلهٔ ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۰ خورشیدی (۱۹۲۷ تا ۱۹۳۱ میلادی) استالین، با متهم کردن رهبران حزب کمونیست تاجیکستان به ملی‌گرایی و خیانت ــ که آن را ناشی از تماس این رهبران با بریتانیا می‌دانست ــ بسیاری از آنان را برکنار کرد و تا ۱۳۱۴ خورشیدی (۱۹۳۵ میلادی) حدود ۶۶٪ از رهبران برجستهٔ حزب که در اواخر دههٔ ۱۹۳۰ میلادی به مقامات حزبی رسیده‌بودند، برکنار شدند.[۳۳] در محاکماتی که در سال ۱۳۱۶ خورشیدی (۱۹۳۷ میلادی) برگزار شد، رئیس‌جمهور و دبیر شورای مرکزی و رئیس کنگرهٔ خلق از حزب کمونیست تاجیکستان اخراج و با چند رهبر دیگر اعدام شدند. در دورهٔ سرکوب‌های دههٔ ۱۳۱۰ خورشیدی (۱۹۳۰ میلادی) تقریباً تمامی مقامات تاجیک در حکومت تاجیکستان جای خود را به روس‌ها دادند.[۵۸]

در دورهٔ شوروی قدرت در دست خجندی‌ها و متحدان کولابی آن‌ها بود. از دههٔ ۱۳۵۰ خورشیدی (۱۹۷۰ میلادی) به‌تدریج باورهای اسلامی در میان مردم تاجیکستان رشد یافت، از جمله در ۱۳۵۷ خورشیدی (۱۹۷۸ میلادی) شورشی ضد روس‌ها به پا شد که ۱۳ هزار نفر در آن شرکت داشتند و پس از حملهٔ شوروی به افغانستان، شماری از مردم تاجیکستان به علت مخالفت با این حمله بازداشت شدند.[۴۰][۵۹]

با روی کارآمدن گورباچف در سال ۱۳۶۴ خورشیدی (۱۹۸۵ میلادی) در تاجیکستان همانند دیگر جمهوری‌های شوروی، مبارزه با فساد آغاز شد. در نتیجهٔ این سیاست، رحمان نبی‌اف که از ۱۳۶۱ خورشیدی (۱۹۸۲ میلادی) دبیر اول حزب کمونیست تاجیکستان بود، به فساد مالی و خویش و قوم بازی متهم شد و جای خود را به قهار محکموف داد. در این دوره به‌تدریج از شدت سانسور کاسته و آزادی بیان به‌ویژه در مطبوعات بیشتر شد.[۴۰]

استقلال تاجیکستان

[ویرایش]
مخالفان در دوشنبه، فوریهٔ ۱۹۹۰ میلادی.

در بهمن ۱۳۶۸ خورشیدی (فوریهٔ ۱۹۹۰ میلادی) به‌دنبال شایعاتی مبنی بر اسکان آوارگان ارمنی در شهر دوشنبه، مردم اعتراض کردند و در نتیجهٔ درگیری آنان و نیروهای پلیس عده‌ای زخمی یا کشته شدند. مردم در تظاهرات خود خواستار اصلاحات اقتصادی و سیاسی، بازگشایی مساجد و احیای فرهنگ ملی خود بودند. به‌دنبال این درگیری‌ها، فعالیت حزب رستاخیز و حزب دموکراتیک تاجیکستان و حزب نهضت اسلامی غیرقانونی اعلام شد. در نوامبر ۱۹۹۰ میلادی قهار محکموف به ریاست جمهوری برگزیده شد. در ۳۱ اوت ۱۹۹۰ محکموف که با کودتای نظامیان ضد گورباچف مخالفت نکرده‌بود، به‌دنبال تظاهرات گستردهٔ مردم مجبور به استعفا شد. در نهم سپتامبر شورای عالی تاجیکستان به استقلال تاجیکستان رأی داد. قدرالدین اصلانف، رئیس شورای عالی و کفیل ریاست جمهوری، فعالیت حزب کمونیست را ممنوع و دارایی آن را ملی کرد، اما شورای عالی ــ که اکثر نمایندگان آن کمونیست بودند ــ اصلانف را برکنار و رحمان نبی‌اف را جانشین وی کرد و ممنوعیت فعالیت حزب کمونیست را لغو نمود. در ششم اکتبر شورای عالی در نتیجهٔ فشار مخالفان، فعالیت حزب کمونیست را به حال تعلیق درآورد و فعالیت حزب نهضت اسلامی را آزاد اعلام کرد. نبی‌اف بلافاصله پس از آن از کفالت ریاست جمهوری استعفا کرد تا زمینهٔ برگزاری انتخابات فراهم شود. انتخابات ریاست جمهوری سرانجام در ۲۴ نوامبر ۱۹۹۱ برگزار و نبی‌اف با ۵۷٪ آرا رئیس‌جمهور شد. رقیب اصلی وی، دولت خدانظروف که از پشتیبانی احزاب اصلی مخالف کمونیست‌های پیشین برخوردار بود، ۳۴٪ آرا را به دست آورد، هرچند که مخالفان صحت برگزاری انتخابات را رد کردند. در ماه بعد تاجیکستان به عضویت جامعهٔ کشورهای مستقل مشترک‌المنافع درآمد.[۳۳]

نبی‌اف بار دیگر در چهارم ژانویهٔ ۱۹۹۲ به حزب کمونیست تاجیکستان اجازهٔ فعالیت داد. در مارس ۱۹۹۲ در دوشنبه در اعتراض به برکناری نوجوانف، از اهالی بدخشان، از وزارت کشور، تظاهرات ضدحکومتی آغاز شد. در آوریل ۱۹۹۲ به دنبال دستگیری مقصود اکرام‌اف، شهردار دوشنبه که اجازهٔ نصب مجسمهٔ فردوسی به جای مجسمهٔ لنین را داده بود، تظاهرات مردم شدت بیش‌تری گرفت. مخالفان حکومتی تقریباً دو ماه در مرکز دوشنبه ماندند. حکومت نیز با آوردن هواداران خود از کولاب و خجند ــ که از دورهٔ شوروی حامی حزب کمونیست بودند ــ تظاهراتی در دوشنبه ترتیب داد. پس از ۵۱ روز از شروع تظاهرات و کشته‌شدن حدود ۱۵۰ تن، مذاکرات مخالفان با نبی‌اف به نتیجه رسید و حکومت مصالحهٔ ملی در یازدهم مه ۱۹۹۲ تشکیل شد که از ۲۴ وزیر آن هشت وزیر از احزاب مخالف بودند. پس از این مصالحه درگیری در دوشنبه خاتمه یافت، ولی در همان ماه نیروهای کولابی طرفدار کمونیسم ضمن مخالفت با حکومت مصالحهٔ ملی و خلع سلاح خود، با هواداران احزاب اسلامی و دموکراتیک در آن منطقه درگیر شدند.[۴۰]

جنگ داخلی تاجیکستان

[ویرایش]
سربازان اِشپتسناز در دوران جنگ داخلی تاجیکستان، ۱۹۹۲ میلادی.
مقالهٔ اصلی: جنگ داخلی تاجیکستان

در اواخر مه ۱۹۹۲ شبه‌نظامیان جبههٔ خلق تاجیک به فرماندهی سنگک صفروف ــ که پس از ۲۳ سال زندان به جرم اعمال جنایی، آزاد شده بود ــ از کولاب به قرغان تپه، پایگاه اصلی احزاب اسلامی و دموکراتیک، حمله کردند. کولابی‌ها ادعا می‌کردند که مخالفان از گروه‌های اسلامی افغانستان، به‌ویژه حزب اسلامی گلبدین حکمتیار، اسلحه می‌گیرند و در پایگاه‌های این حزب آموزش می‌بینند. اتحاد دموکراتیک ـ اسلامی نیز ادعا می‌کرد که نیروهای نظامی روسیه مستقر در تاجیکستان، شبه‌نظامیان طرفدار حکومت را مسلح می‌کنند. در اواخر اوت ۱۹۹۲ شبه‌نظامیان کولابی صدها تن را در قرغان تپه کشتند. تظاهرکنندگان مخالف حکومت با ورود به کاخ ریاست جمهوری ۳۵ تن از مقامات را گروگان گرفتند. در نتیجهٔ فشار مخالفان، نبی‌اف در هفتم سپتامبر مجبور به استعفا گردید و اکبرشاه اسکندرف، رئیس شورای عالی، کفالت ریاست جمهوری را عهده‌دار شد و عبدالملک عبدالله‌جانوف از خجند را به نخست‌وزیری برگزید. در ۲۷ سپتامبر کولابی‌ها با تصرف قرغان تپه موجب فرار هزاران تن (تا نیمهٔ نوامبر ۰۰۰، ۱۲۶ تن) به دوشنبه شدند.[۴۰]

اسکندراف که در پایان دادن به جنگ داخلی شکست خورده بود مجبور شد برگزاری نشست شورای عالی را در خجند بپذیرد؛ ازین‌رو در دهم نوامبر ۱۹۹۲ به همراه دولت خود استعفا کرد. نشست فوق‌العادهٔ دو هفته‌ای شورای عالی، که کمونیست‌ها در آن بیشترین سهم را داشتند، امامعلی رحمان از کولاب را به ریاست کشور و عبدالملک عبداللّه جانف را به نخست‌وزیری برگزید. در حکومت جدید، وابستگان به احزاب اسلامی و دموکراتیک مناصب خود را از دست دادند و بیشتر وزرای جدید نیز کولابی بودند. شورای عالی همچنین با ادغام کولاب و قرغان تپه ولایت جدید ختلان را ایجاد کرد تا اطمینان یابد که جنوب کشور را نیروهای کولابی طرفدار کمونیسم اداره می‌کنند.

در دسامبر ۱۹۹۲ نیروهای وفادار به حکومت جدید و شبه‌نظامیان کولابی ـ حصاری، دوشنبه را تصرف کردند و صدها تن از شبه‌نظامیان هوادار گروه‌های اسلامی و دموکراتیک را کشتند و در پایتخت و جنوب کشور به‌ویژه نسبت به مردم غَرم (از پایگاه‌های اصلی نیروهای اسلامی و دموکراتیک) و بدخشان، قساوت زیادی به خرج دادند. در همین ماه به درخواست امامعلی رحمان نیروهای ارتش روسیه و ازبکستان وارد تاجیکستان شدند و در سرکوب نیروهای مخالف به حکومت تاجیکستان کمک کردند. تا مارس ۱۹۹۳ حکومت اختیار بخش اعظم کشور و از جمله غرم را به دست گرفت. در نتیجهٔ این درگیری‌ها حدود پنجاه هزار تن کشته شدند؛ هرچند که برخی، شمار کشتگان جنگ داخلی را تا صد هزار تن برآورد کرده‌اند. شمار زیادی از روس‌ها و غیربومیان، تاجیکستان را ترک کردند و در داخل کشور حدود هشتصد هزار تن جابجا شدند[۶۰] که این بزرگ‌ترین جابجایی جمعیت در آسیای مرکزی از زمان اشتراکی کردن اراضی در دههٔ ۱۹۳۰ بود. ضمناً چند شهر و شمار زیادی روستا و کشتزار و کارخانه به‌کلی تخریب شد.[۴۰]

در دسامبر ۱۹۹۲ و ژانویهٔ ۱۹۹۳، حدود شصت هزار تن در پی حملات کولابی‌ها به افغانستان گریختند، از جمله قاضی اکبر تورجان‌زاده بالاترین مقام مذهبی تاجیکستان که حکومت، او را به تلاش برای برقراری دولتی اسلامی متهم کرده بود. در فوریهٔ ۱۹۹۳ فتح‌اللّه شریف‌زاده به جای وی مفتی تاجیکستان شد که او نیز در ژانویهٔ ۱۹۹۶ به دست افراد ناشناسی کشته شد.

جنگ داخلی تاجیکستان در ۱۹۹۳ تا حد زیادی آرام شد، ولی درگیری‌ها با شدت کمتری تا چند سال بعد ادامه یافت. در ژوئن ۱۹۹۳ دیوان عالی رسماً فعالیت حزب نهضت اسلامی تاجیکستان، سازمان لعل بدخشان، سازمان رستاخیز و حزب دموکراتیک تاجیکستان را غیرقانونی اعلام کرد و عملاً تنها حزب کمونیست تاجیکستان را قانونی دانست. در دسامبر ۱۹۹۳ در نتیجهٔ اختلاف کولابی‌ها و خجندی‌ها، عبدالله جانوف از نخست‌وزیری استعفا کرد. مذاکرات صلح میان حکومت و مخالفانش از آوریل ۱۹۹۴ در مسکو تحت نظارت سازمان ملل و در حضور نمایندگانی از ایران، پاکستان، روسیه و ایالات متحدهٔ آمریکا آغاز شد.

در انتخابات ریاست جمهوری در ششم نوامبر ۱۹۹۴، رحمان با ۵۸٪ آرا بر تنها رقیب خود عبدالله جانوف، که ۳۵٪ آرا را کسب کرد، پیروز شد. در همین انتخابات ۹۰٪ رأی دهندگان قانون اساسی جدید را تأیید کردند.[۶۱]

پس از مذاکرات طولانی نمایندگان حکومت با مخالفان آن، در مسکو، کابل، آلماتی، عشق‌آباد، بیشکک، مشهد و تهران، سرانجام سیدعبداللّه نوری رهبر حزب نهضت اسلامی و امامعلی رحمان، سازش‌نامهٔ عمومی استقرار صلح و سازگاری ملی را در ۲۷ ژوئن ۱۹۹۷ در مسکو امضا کردند و رسماً به جنگ داخلی پنج ساله پایان دادند. به دنبال آن شبه‌نظامیان مخالف حکومت عفو شدند و به آن‌ها اجازهٔ بازگشت به کشور داده شد. بسیاری از این شبه‌نظامیان بنابر سازشنامهٔ صلح، در ارتش تاجیکستان ادغام شدند. ضمناً در شورای مصالحهٔ ملی که در نتیجهٔ پیمان صلح به وجود آمد، و هریک از طرفین سیزده کرسی به دست آوردند و ۳۰٪ از مناصب حکومتی در سطح ملی و منطقه‌ای به مخالفان داده شد.[۶۲]

در اوایل نوامبر ۱۹۹۸ نیروهای فرمانده شورشی ارتش، محمود خدای بِردی اف، به خجند حمله کردند و پنج روز نبرد شدید میان نیروهای او و سربازان حکومتی درگرفت. پس از سرکوبی تهاجم، خدای بردی اف به ازبکستان گریخت. رحمان، چند تن از جمله عبدالله جانوف نخست‌وزیر سابق، و دوستوف معاون پیشین رئیس‌جمهور، را از محرکان این واقعه اعلام کرد. وی همچنین اسلام کریموف، رئیس‌جمهور ازبکستان، را به دست داشتن در این توطئه متهم کرد. این وقایع به تیرگی روابط دو کشور انجامید.

در اواخر سال ۱۹۹۹ مجلس عالی به طرح‌های رحمان مبنی بر اصلاحاتی در قانون اساسی رأی داد. این اصلاحات که شامل تمدید دورهٔ ریاست جمهوری از پنج به هفت سال و قانونی کردن احزاب سیاسی و مذهبی می‌شد، در همه‌پرسی ۲۶ سپتامبر ۱۹۹۹ به تأیید مردم رسید. در انتخابات ریاست جمهوری در ششم نوامبر ۱۹۹۹، رحمان در رقابت با تنها رقیبش، دولت عثمان، به پیروزی دست یافت.

سیاست

[ویرایش]
مقالهٔ اصلی: سیاست در تاجیکستان
همچنین ببینید: انتخابات در تاجیکستان، روابط خارجی تاجیکستان، نیروی نظامی تاجیکستان، حقوق بشر در تاجیکستان، جنگ داخلی تاجیکستان، و هیئت دولت تاجیکستان
کاخ ملل در دوشنبه

پس از استقلال، تاجیکستان درگیر جنگ داخلی شد. جناح‌ها توسط کشورهای خارجی از جمله افغانستان، ایران، پاکستان، ازبکستان و روسیه حمایت می‌شدند. روسیه و ایران بر حفظ صلح در کشور جنگ‌زده متمرکز بودند تا احتمال دخالت ایالات متحده یا ترکیه کاهش یابد. روسیه از جناح طرفدار دولت حمایت کرد و نیروهایی از مشترک‌المنافع کشورهای مستقل را برای محافظت از مرز تاجیکستان و افغانستان مستقر کرد.[۶۳] تمام روس‌های قومی که بیشتر در صنعت مشغول به کار بودند، به جز ۲۵۰۰۰ نفر از بیش از ۴۰۰۰۰۰ نفر، به روسیه گریختند. تا سال ۱۹۹۷، جنگ پس از توافق صلح بین دولت و اپوزیسیون تحت رهبری اسلام‌گرایان به پایان رسید و یک دولت مرکزی با انتخابات صلح‌آمیز در سال ۱۹۹۹ شکل گرفت.[۶۴]

رئیس‌جمهور تاجیکستان امامعلی رحمان از سال ۱۹۹۴ بر کشور حکومت کرده‌است.

ایلان گرینبرگ در مقاله‌ای در نیویورک تایمز پیش از انتخابات ریاست جمهوری نوامبر ۲۰۰۶ این کشور نوشت: «ناظران قدیمی تاجیکستان اغلب این کشور را به شدت مخالف ریسک و بدبین به وعده‌های اصلاحات توصیف می‌کنند، انفعال سیاسی که ریشه آن را در جنگ داخلی ویرانگر کشور می‌دانند.»[۶۵]

مجلس عالی در دوشنبه.

انتخابات پارلمانی سال ۲۰۰۵ اتهاماتی را از سوی احزاب اپوزیسیون و ناظران بین‌المللی مبنی بر اینکه رئیس‌جمهور امامعلی رحمان به طور فاسدانه روند انتخابات و بیکاری را دستکاری می‌کند، برانگیخت. انتخابات فوریه ۲۰۱۰ شاهد از دست دادن چهار کرسی حزب حاکم PDPT در پارلمان بود، اما همچنان اکثریت را حفظ کرد. ناظران انتخابات سازمان امنیت و همکاری اروپا اعلام کردند که رای‌گیری سال ۲۰۱۰ «نتوانست بسیاری از تعهدات کلیدی OSCE را برآورده کند» و «این انتخابات در بسیاری از استانداردهای اساسی دموکراتیک شکست خورد.»[۶۶][۶۷] دولت اصرار داشت که تنها تخلفات جزئی رخ داده است که بر اراده مردم تاجیکستان تأثیر نخواهد گذاشت.[۶۶][۶۷]

گزارش شده است که دولت تاجیکستان در چارچوب سرکوب نفوذ اسلامی و به دلیل ارتباط ظاهری آن با افراط‌گرایی اسلامی، که در کشور همسایه افغانستان مشهود است، موهای صورت را ممنوع کرده است.[۶۸][۶۹]

رئیس‌جمهور تاجیکستان امامعلی رحمان با رئیس‌جمهور روسیه ولادیمیر پوتین.

انتخابات ریاست‌جمهوری که در ۶ نوامبر ۲۰۰۶ برگزار شد، توسط احزاب اپوزیسیون «اصلی»، از جمله حزب ۲۳۰۰۰ نفری حزب نهضت اسلامی تحریم شد. چهار رقیب باقی‌مانده «تقریباً همگی رئیس‌جمهور فعلی»، رحمان، را تأیید کردند.[۶۵]

آزادی مطبوعات رسماً توسط دولت تضمین شده است، اما رسانه‌های مستقل و همچنین میزان محتوای وب محدود باقی مانده‌اند.[۷۰] به گزارش مؤسسه گزارشگری جنگ و صلح، دسترسی به وب‌سایت‌های محلی و خارجی مسدود است و روزنامه‌نگاران گاهی از گزارش برخی رویدادها منع می‌شوند. در عمل، هیچ انتقاد عمومی از رژیم تحمل نمی‌شود و هرگونه اعتراض مستقیم سرکوب شده و در رسانه‌های محلی پوشش داده نمی‌شود.[۷۱]

امامعلی رحمان و الهام علی اف

در شاخص دموکراسی سال ۲۰۲۰ که توسط واحد اطلاعات اکونومیست منتشر شد، تاجیکستان پس از عربستان سعودی در رتبه ۱۶۰ قرار گرفت و عنوان «رژیم اقتدارگرا» را دریافت کرد.[۷۲]

در ژوئیه ۲۰۱۹، سفیران ۳۷ کشور از جمله تاجیکستان، نامه مشترکی را به شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد امضا کردند و از رفتار چین با اویغورها در منطقه شین‌جیانگ دفاع کردند.[۷۳]

رحمان، میرضیایف، توکایف و دیگر رهبران پساشوروی در رژه روز پیروزی مسکو ۲۰۲۳

در اکتبر ۲۰۲۰، رئیس‌جمهور امامعلی رحمان در یک انتخابات عمدتاً تشریفاتی با کسب ۹۰ درصد آرا برای یک دوره هفت ساله دیگر دوباره انتخاب شد.[۷۴]

در آوریل ۲۰۲۱، یک درگیری بر سر آب با قرقیزستان به یکی از درگیری‌های مرزی بین دو کشور از زمان استقلال تبدیل شد.[۷۵][۷۶]

در ژوئیه ۲۰۲۱، تاجیکستان از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) به رهبری روسیه که شامل کشورهای پساشوروی است، برای کمک در مقابله با چالش‌های امنیتی ناشی از کشور همسایه افغانستان درخواست کمک کرد.[۷۷] این نگرانی‌های امنیتی پس از خروج نیروهای خارجی مانند ارتش ایالات متحده و بریتانیا از این کشور به وجود آمد و باعث شد بیش از ۱۰۰۰ غیرنظامی و نظامی افغان پس از به دست گرفتن کنترل بخش‌هایی از افغانستان توسط شورشیان طالبان به تاجیکستان همسایه فرار کنند.خطای یادکرد: خطای یادکرد: برچسب تمام کنندهٔ </ref> بدون برچسب <ref> ().

در شمال تاجیکستان دشت فرغانه، در شمال غربی و بخش مرکزی، رشته‌کوه‌های ترکستان، زرافشان، حصار و آلای، در جنوب شرقی رشته‌کوه‌های بلند پامیر (بلندی تا ۷۴۹۵ متر) قرار دارد. در بخش جنوب غربی زمین‌های نسبتاً پست‌تر وخش و حصار و غیره قرار دارد. رودها و دریاچه‌های تاجیکستان از قله‌ها سرچشمه می‌گیرند. مجموع طول ۹۴۷ رودخانه تاجیکستان بیش از ۲۸۵۰۰ کیلومتر است که ۶۰٪ ذخیره آبی آسیای مرکزی را تشکیل می‌دهند.[۷۸]

در تاجیکستان بیش از ۸۰ گونه از پستانداران، بیش از ۳۶۵ گونه پرنده، ۴۹ گونه خزنده، تقریباً ۴۰ گونه ماهی و بیش از ۱۰ هزار گونه حشره زندگی می‌کنند. از جانوران این کشور می‌توان به پلنگ برفی، سیاه‌گوش (به تاجیکی: سیلاوسین)، خرس، گرگ، و روباه اشاره کرد. در این کشور آهو و گوسفندهای کوهی بسیاری هم زندگی می‌کنند.[۷۸]

در تاجیکستان چهار حفاظتگاه ملی (بیشه پلنگان، رامیت، دشت جوم و زارغول)، و ۱۳ پرورشگاه و پارک ملی فعالیت دارند. مناطق حفاظت‌شده طبیعی این کشور جمعاً حدود ۲۱٪ از خاک کشور را دربر می‌گیرند.[۷۸]

رودها

[ویرایش]

تاجیکستان دارای رودهای بسیاری است. شمار رودهایی که طول آن‌ها از ۱۰ کیلومتر تجاوز می‌کند به ۹۴۷ می‌رسد. رودهای مهم آن عبارتند از:

در مجموع طول ۹۴۷ رودخانه تاجیکستان بیش از ۲۸٫۰۰۰ کیلومتر است. همچنین در تاجیکستان ۱٫۳۰۰ مرداب، جمعاً به مساحت ۷۰۵ کیلومتر مربع وجود دارد. بزرگ‌ترین مرداب کشور قراکول نام دارد.

مرزها

[ویرایش]

در ماه ژانویه سال ۲۰۱۱ مجلس نمایندگان تاجیکستان پروتکل تعیین خطوط مرز میان تاجیکستان و چین را تصویب کرد که طبق این سند ۱٫۱ هزار کیلومتر مربع (حدود یک درصد) از خاک تاجیکستان در ولایت بدخشان این کشور، به کشور چین داده شد.[۷۹]

قلّه‌ها

[ویرایش]
کوه بلندی محل
قله استقلال (قلّهٔ انقلاب) ۷٬۱۷۴ متر ۲۳٬۵۳۷ فوت شمالی‌ترین مرز در رشته‌کوه آلای
گردنه قیزیل‌آرت ۴٬۲۸۰ متر ۱۴٬۰۴۲ فوت شمالی‌ترین مرز در کوهستان سراسری آلای
قلّهٔ اسماعیل سامانی (بلندترین قلّه) ۷٬۴۹۵ متر ۲۴٬۵۹۰ فوت شمال ولایت خودمختار کوهستان بدخشان
قله ابن‌سینا (قله لنین) ۶٬۹۷۴ متر ۲۲٬۸۸۱ فوت شمال قلّهٔ اسماعیل سامانی
قلّهٔ کورژنیوسکی ۷٬۱۰۵ متر ۲۳٬۳۱۰ فوت ولایت خودمختار کوهستان بدخشان
رشته‌کوه آکادمی فن‌ها ۶٬۷۸۵ متر ۲۲٬۲۶۰ فوت ولایت خودمختار کوهستان بدخشان
قله کنکورد ۵٬۴۶۹ متر ۱۷٬۹۴۳ فوت مرز جنوبی رشته‌کوه قره‌قروم
قله کارل مارکس ۶٬۷۲۶ متر ۲۲٬۰۶۷ فوت مرز جنوبی رشته‌کوه قره‌قوروم
قلّهٔ مایاکاوسکی ۶٬۰۹۶ متر ۲۰٬۰۰۰ فوت مرز افغانستان.

تقسیمات کشوری

[ویرایش]
مقالهٔ اصلی: تقسیمات کشوری تاجیکستان
نقشهٔ تقسیمات کشوری تاجیکستان: ۱- ولایت سغد، ۲- ناحیه‌های تابع جمهوری، ۳- ولایت ختلان، ۴- ولایت مختار کوهستان بدخشان.

تقسیمات کشوری تاجیکستان از ۳ ولایت، ۱ ناحیهٔ تابع جمهوری، ۱ پایتخت، ۵۸ ناحیه و ۴۰۱ جماعت تشکیل می‌شود که ولایت‌ها شامل ولایت مختار کوهستان بدخشان، ولایت سغد، ولایت ختلان و ناحیه‌های تابع جمهوری می‌شوند. هر ولایت به چندین ناحیه و هر ناحیه به چندین جماعت و هر جماعت به چندین ده تقسیم می‌گردد.[۸۰]

تقسیمات کشوری جمهوری تاجیکستان از بدو تأسیس آن دستخوش تغییر بوده است و نام جای‌های آن به علت‌های گوناگون عوض شده است. برای نمونه، انگیزهٔ سیاسی در تغییر نام دو شهر عمدهٔ تاجیکستان مشهود است. در دورهٔ شوروی، دوشنبه پایتخت این کشور چندی استالین‌آباد خوانده می‌شد و به شهر خجند نیز لنین‌آباد می‌گفتند. برخی از تغییر نام‌ها به‌دلیل جابه‌جایی جمعیت بوده است. برای نمونه در اواخر دههٔ ۱۹۵۰ میلادی که گروهی از مردم مستچا از بالا آب زرافشان به دشت‌های واقع در گوشهٔ شمال غربی تاجیکستان کوچانیده شدند، نام مستچا را با خود به آن‌جا بردند.[۳۳]

ولایت خودمختار بدخشان، تنها ولایتی است که نام آن از بدو تشکیل تاجیکستان تاکنون بی‌تغییر مانده است. صفت «مختار» (خودمختار) برای این ولایت هرگز جدی نبوده است و آن اختیارات فرهنگی که قانون اساسی اتحاد شوروی برای نواحی خودمختار پیش‌بینی کرده‌بود، از جانب مردم بدخشان مورد تقاضا نبوده است. ولایت خجند در شمال که رشتهٔ حصار، آن را از دیگر نواحی تاجیکستان جدا می‌کند، در دورهٔ شوروی، لنین‌آباد خوانده می‌شد. نواحی مرکزی و جنوبی که تنهٔ اصلی تاجیکستان را تشکیل می‌دهد و مشتمل بر یک تا ۴ ولایت بوده، بارها دستخوش تجدیدنظر اداری واقع شده است. در سال ۱۹۴۴ میلادی این ناحیه مشتمل بر ولایت مرکزی وابسته به پایتخت یا «ناحیه‌های تابع جمهوری»، غرم، کولاب و قرغان تپه بود. ابتدا ولایت کولاب و سپس ولایت قرغان تپه در اوایل دههٔ ۱۹۸۰ میلادی از ناحیه‌های تابع جمهوری جدا شدند. پس از استقلال تاجیکستان دو ولایت کولاب و قرغان تپه در ولایت واحدی ادغام شدند که نام تاریخی ختلان بر آن نهاده شد.[۳۳]

اقتصاد

[ویرایش]
مقالهٔ اصلی: اقتصاد تاجیکستان
شرکت آلومینیوم تاجیک

تاجیکستان یکی از جمهوری‌های سابق اتحاد جماهیر شوروی است. در سال ۲۰۰۵، تولید ناخالص ملی آن نزدیک به ۲ میلیارد دلار بود.[۸۱]و در سال ۲۰۲۳ به ۱۲ میلیارد دلار رسید.[۸۲]

تولید ناخالص داخلی (GDP) در تاجیکستان در سه ماهه چهارم سال ۲۰۲۴ نسبت به سه ماهه مشابه سال قبل ۸.۴۰ درصد افزایش یافته است. نرخ رشد سالانه تولید ناخالص داخلی در تاجیکستان از سال ۱۹۹۲ تا ۲۰۲۴ به طور متوسط ۵.۳۵ درصد بوده است که در سه ماهه چهارم سال ۲۰۰۳ به بالاترین حد خود یعنی ۱۱.۰ درصد رسیده است.[۸۳]

واحد پول این کشور سامانی نام دارد. هر سامانی معادل ۰٫۰۸ دلار آمریکا و هر دلار معادل ۱۲٫۴۶ سامانی است. (آوریل ۲۰۲۲).[۸۴]

چین طبق پروژه ابتکار کمربند و جاده به سرمایه گذاری در کشور های کریدور راه ابریشم نو پرداخته که تاجیکستان یکی از این کشور هاست، در نیمه اول سال‌های ۲۰۰۰ چین به طور عمده در صنایع خام تاجیکستان سرمایه‌گذاری ‌می‌کرد، اما در سال‌های اخیر، به طور فعال در زیرساخت‌های حمل و نقل و انرژی سرمایه‌گذاری کرده است.[۸۵]

اتحادیه اروپا طی پروژه <<دروازه جهانی>> که قرار است رقیب ابتکار کمربند و جاده چین باشد، به سرمایه گذاری در کشور های آسیا مرکزی پرداخته و در تاجیکستان بخش توسعه انرژی در اولویت قرار گرفت و توافقی با بانک اروپایی بازسازی و توسعه برای مدرن‌سازی سیستم انرژی و افزایش استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر به امضا رسید.[۸۶]

نیروگاه برق‌آبی راغون (در ۱۱۰ کیلومتری شمال‌شرق دوشنبه در تاجیکستان)، نیروگاهی در حال ساخت در تاجیکستان با ظرفیت تولید ۳٬۶۰۰ مگاوات است.

پروژۀ سد و نیروگاه راغون یکی از بزرگ‌ترین طرح‌های عمرانی در جهان بوده (بلندترین سد خاکی با هستۀ رسی دنیا) که بر روی رودخانۀ وخش در حال اجرا می‌باشد. کارفرمای اصلی این پروژه وزارت انرژی جمهوری تاجیکستان می‌باشد.[۸۷]

بانک توسعه آسیایی (ADB) در یک جلسه در مارس ۲۰۲۵ اعلام کرد که در چهار سال آینده حدود ۲۰ پروژه را در تاجیکستان برنامه‌ریزی کرده است. این پروژه‌ها شامل بخش‌های کشاورزی، توسعه شهری، بخش‌های اجتماعی، مالی، مدیریت بخش عمومی، حمل و نقل و انرژی می‌باشند.[۸۸]

تاجیکستان دارای ذخایر هفتاد نوع کانی معدنی و فلزات کمیاب شامل اورانیوم، طلا، آلومینیوم، نقره و .... می‌باشد.[۸۹]

نفت و گاز تاجیکستان

[ویرایش]

دولت تاجیکستان حدود ۹۰ درصد از نیازهای انرژی خود را با واردات تأمین می‌کند. بیشتر ذخایر نفت و گاز این کشور در جنوب غرب تاجیکستان در امتداد حوزه آمودریا قرار دارد.[۹۰]

به گزارش پایگاه اینترنتی روزنامه وال استریت ژورنال، شرکت ملی نفت چین (سی ان پی سی)، توتال فرانسه و شرکت انگلیسی-کانادایی تزیس پترولیوم توافقنامه‌ای برای توسعه میدان‌های نفت و گاز در تاجیکستان امضا کردند. بنابر اعلام شرکت تزیس پترولیوم، منطقه بوختار احتمال دارد ۳٬۲۲ تریلیون مترمکعب گاز و ۸٫۵ میلیارد بشکه نفت داشته باشد.[۹۱]

چندی پیش نیز یک شرکت نفتی انگلیس در بیانیه‌ای اعلام کرد، تاجیکستان ذخائر نفت و گاز بسیاری دارد که به‌طور قابل توجهی بیشتر از ذخایر باقی‌مانده منابع نفتی در دریای شمال است.[۹۲]

این میزان نفت در تاجیکستان از ذخایر کشورهای صادرکننده‌ای چون جمهوری آذربایجان با صادرات روزانه ۸۲۰ هزار بشکه، عمان ۷۰۵ هزار بشکه و نروژ ۱میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه بیشتر است.[۹۳]

همچنین میزان منابع گازی تاجیکستان از کشورهای صادرکننده گاز مانند الجزایر، مصر و ازبکستان بیشتر است.[۹۴]

فقر در تاجیکستان

[ویرایش]

تاجیکستان فقیرترین کشور در میان کشور های پساشوروی و بر اساس آمار صندوق بین المللی پول رتبه ۱۲۵ را در دنیا بر اساس شاخص برابری قدرت خرید دارد. تاجیکستان با وجودی که تلاش‌ها و کارهای قابل توجهی در کاهش فقر انجام داده است و توانسته بین سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ فقر را از ۸۳ درصد به ۲۶ درصد جامعه کاهش دهد [۹۵] و نرخ بیکاری را به کمتر از دو درصد برساند .[۹۶]همچنان فقیرترین کشور آسیای مرکزی است.

دولت تاجیکستان به کمک صندوق بین المللی پول برنامه ای سی ساله را برای کاهش فقر آغاز کرده[۹۷]همچنین در همکاری با WFP(برنامه جهانی غذا) برنامه ای را برای بهبود زنجیره کشاورزی و بهره وری بیشتر غذا تا سال ۲۰۳۰ اجرایی می‌کند.[۹۸]

حدود ۳۵ درصد از جمعیت زیر ۱۵ سال سن دارند.مردم روستایی حدود ۷۳ درصد از کل جمعیت را تشکیل می‌دهند. تاجیکستان به کشاورزی به عنوان ستون حیات زندگی نگاه می‌کند.

سازمان یونیسف از وضعیت معیشتی تاجیکستان و گرسنگی مردم آن ابراز نگرانی کرد.بیانیه گزارش جدید یونیسف نشان می‌دهد که از هر ۳ کودک در تاجیکستان ۱ کودک در فقر شدید غذایی زندگی می‌کند، کودکانی که فقر غذایی شدیدی را تجربه می‌کنند تا ۵۰ درصد بیشتر در معرض سوء تغذیه تهدید کننده زندگی هستند.

دوشنبه، ۶ ژوئن ۲۰۲۴ - گزارش جدید یونیسف

بیش از ۴۳۱۰۰۰ کودک زیر پنج سال در تاجیکستان با فقر شدید غذایی کودکان مواجه هستند که باعث می‌شود تا ۵۰ درصد بیشتر در معرض خطر اسراف، نوعی سوء تغذیه، تهدید کننده زندگی باشند. امروز آشکار می‌کند.

فقر غذایی کودک: محرومیت از تغذیه در دوران اولیه کودکیاثرات و علل محرومیت از رژیم غذایی در بین کودکان جهان در نزدیک به ۱۰۰ کشور جهان و در بین گروه‌های درآمدی را تجزیه و تحلیل می‌کند.

این گزارش نشان می‌دهد که از هر ۳ کودک زیر پنج سال در تاجیکستان، ۱ کودک با فقر غذایی شدید مواجه است، به این معنی که نمی‌تواند به رژیم غذایی مغذی و متنوع برای حفظ رشد و تکامل بهینه در دوران کودکی و بعد از آن دسترسی داشته باشد و از آن استفاده کند. این بالاتر از میانگین جهانی ۱ در ۴ کودک است.

کودکانی که حداکثر دو گروه از هشت گروه غذایی تعریف شده را مصرف می‌کنند، در فقر شدید غذایی کودکان در نظر گرفته می‌شوند.

هیچ کودکی نباید از حق داشتن غذا و تغذیه خوب محروم شود. با این حال، نابرابری‌های فزاینده، درگیری‌ها، بحران‌های اقلیمی و افزایش قیمت مواد غذایی – همراه با فراوانی بیش از حد غذاهای ناسالم، استراتژی‌های بازاریابی مضر مواد غذایی و شیوه‌های ضعیف تغذیه کودکان – نزدیک به نیم میلیون کودک را در تاجیکستان به فقر شدید غذایی کودکان در دوران کودکی محکوم می‌کند. و آنها را بیشتر در معرض خطر ابتلا به انواع تهدید کننده زندگی از سوء تغذیه (اتلاف) و تهدید کننده رشد و مغز کودکان قرار می‌دهد. توسعه. ” اری دوویدی، معاون نماینده یونیسف در تاجیکستان گفت. یونیسف خواستار اقدام فوری برای تغییر سیستم‌های غذایی، بهداشتی و اجتماعی است تا کودکان بتوانند به رژیم‌های غذایی متنوع و مغذی دسترسی داشته باشند تا بتوانند رشد کنند، رشد کنند و با پتانسیل کامل خود بیاموزند.[۹۹][۱۰۰][۹۵]

مردم

[ویرایش]
مقاله‌های اصلی: تاجیک‌ها و جمعیت‌شناسی تاجیکستان
مردم تاجیک

طبق گزارش چکیده‌نامهٔ جهان سازمان سی‌آی‌اِی، جمعیت تاجیکستان در سال ۲۰۲۰ میلادی ۹٬۵۳۷٬۶۴۵ تن برآورد شده است که از این تعداد نزدیک به ۸۴٫۳٪ تاجیک و ۱۳٫۸٪ ازبک‌اند. قرقیزها، ترکمن‌ها، تاتارها، عرب‌ها و روس‌ها روی هم رفته نزدیک به دو درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند. تاجیک‌ها به فارسی تاجیکی سخن می‌گویند. دو زبان فارسی و ازبکی در تاجیکستان به گستردگی سخن رانده می‌شوند که فارسی تاجیکی از شاخهٔ زبان‌های ایرانی و ازبکی از شاخهٔ زبان‌های ترکی‌تبار است.[۱۰۱]

تقویم

[ویرایش]

تاجیکستان مانند بیشتر کشورهای جهان، از تقویم میلادی استفاده می‌کند. استفاده از این تقویم در شوروی شدت گرفت و تأثیر تا به امروز در تاجیکستان باقی مانده است.[۱۰۲]

دین

[ویرایش]
مقالهٔ اصلی: دین در تاجیکستان

پس از حمله مسلمانان به فرارود، تاجیک‌ها چندین سده مستعمره خلافت اموی و عباسی شدند. در سده بیستم میلادی با گسترش لنینیسم در شوروی، بی‌خدایی در تاجیکستان بسیار گسترش یافت و حتی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در قانون اساسی تاجیکستان کشوری سکولار تعیین شده و دین رسمی ندارد.[۱۰۳] امروزه دین حدود ۹۸٪ از مردم تاجیکستان اسلام است (۹۵٪ سنی حنفی، اقلیت ۵٪ شیعه که غالباً شیعهٔ اسماعیلی و کمتر از ۱٪ آن شیعهٔ دوازده‌امامی) است.[۱۰۴] شیعیان بیشتر در بدخشان زندگی می‌کنند. مسیحیان، یهودیان، زرتشتیان، بوداییان و بهائیان از جمله اقلیت‌های دینی ساکن در تاجیکستان هستند. طریقت نقشبندیهٔ تصوف نیز در تاجیکستان وجود دارد.[۱۰۵]

شخصیت‌ها

[ویرایش]
پرتره سید علی همدانی بر روی اسکناس ده سامانی تاجیکستان

باباجان غفورف تاریخ‌دان و نویسندهٔ کتاب (تاریخ تاجیکان) از اهالی تاجیکستان است. تیمور ملک نیز از شخصیت‌ها و قهرمانان تاریخی تاجیک به‌شمار می‌آید.[۱۰۶]

بانو گلرخسار شاعر معاصر تاجیکستان از همراهان مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو و سیمین بهبهانی و بسیاری از دیگر شاعران و اهل فرهنگ و هنر ایران بوده و است.

ادبیات

[ویرایش]
صدرالدین عینی از بزرگ‌ترین نویسندگان و ادیبان زبان فارسی تاجیکی

نظم (سروده) و نثر (نوشتار) فارسی تاجیکی در درازنای (درطول) چندین سده پیشرفت کرد. زمانه بالندگی و نمایان شدنِ ادبیات فارسی (تاجیکی) با سده‌های میانه (قرون وسطی)(سدهٔ ۹ تا ۱۱ میلادی) همخوانی دارد، هنگامی که در آسیای میانه نخستین دولت تاجیکان ساخته می‌شود (م۸۷۴–۱۰۰۵). درست همین زمانه از پیشرفت مردم تاجیک برشمرده می‌شود. سامانیان به علم و ادبیات و هنر نگاه ویژه‌ای نشان می‌دادند. شاعران و دانشمندان همان زمانه به‌مانند رودکی، ابن سینا، فردوسی، عنصری، دقیقی در دربار شاهان سامانی کار و کوشش می‌کردند. ایرانیان و تاجیکان آن روزگار یک تبار با ریشه‌های به هم پیوسته بودند و ادبیات، صنعت، هنر و علم نیز در دسترس همگان بود. رودکی بنیان‌گذار ادبیات فارسی (تاجیکی) است. چیرگی عرب‌ها به آسیای میانه دگرگونی‌های زیادی باخود آورد. بناها و معماری پیشین تاجیکان نیست و نابود می‌شد، کتاب‌ها سوزانده می‌شدند. در آسیای میانه دین اسلام جاری شده و زبان عربی همگانی گردید. زبان نوین ادبی - زبان فارسی (تاجیکی) در سده‌های ۹و۱۰ میلادی پایه‌گذاری شد. رودکی - سرایندهٔ برجسته، پایه‌گذار ادبیات فارسی (تاجیک)، نخستین شدهٔ (اثر) زبان را نمایان کرد و آن را در سروده‌های خود به‌کار برده، چندین گونه (ژانر) ادبی آن زمان را به‌وجود آورد. به‌ویژه در همان روزگار سرآمد ادبیات فارسی (تاجیک) شناخته شده، و در سراسر جهان پرآوازه گردید. در پایان سدهٔ ۹ میلادی فردوسی «شاهنامه» بی‌زوال (سودمند) خود را رونمایی کرد، که از دید معنا و اندازه (حجم) در سراسر ادبیات جهان همتایی ندارد. سدهٔ ۱۰ میلادی با به روی کار آمدن داستان‌های احساسی شناخته شده است. به‌ویژه در همین ژانر (گونهٔ ادبی) رشته داستان‌های عنصری، اییوکی، گنگوری، عمر خیام می‌باشند، ولی «خمسهٔ» نظامی گنجوی بهترین نمونه به‌شمار می‌آید که در سدهٔ ۱۰ پدید آمده است. در سدهٔ ۱۰ «بوستان» و «گلستان» سعدی، در سدهٔ ۱۱ داستان‌های امیرخسرو دهلوی و خواجه کرمانی، کمال خجندی و غزل‌های حافظ شیرازی پدیدار شده‌اند. سدهٔ ۱۰ همچنین با نظم جامی شناخته شده است. در روزگار شوروی، واقع‌گرایی اجتماعی (سوسیال رئالیسم) در ادبیات معاصر تاجیکستان جریانی محوری و تأثیرگذار به‌شمار می‌رفت.

فرهنگ

[ویرایش]
مقالهٔ اصلی: فرهنگ در تاجیکستان
همچنین ببینید: موسیقی در تاجیکستان، ادبیات تاجیکی، تعطیلات عمومی در تاجیکستان، آشپزی تاجیکی، و ارتباطات در تاجیکستان
لباس سنتی تاجیکی

زبان تاجیکی زبان مادری حدود ۸۰٪ از شهروندان تاجیکستان است. مراکز شهری در تاجیکستان شامل دوشنبه (پایتخت)، خجند، کولاب، پنجکنت، باختر، خاروغ و استروشن هستند. اقلیت‌های ازبک، قرقیز و روس نیز وجود دارند.[۱۰۷] مردم یغنابی در مناطقی از شمال تاجیکستان زندگی می‌کنند. تعداد تخمینی یغنابی‌ها حدود ۲۵٬۰۰۰ نفر است. مهاجرت‌های اجباری در قرن بیستم تعداد آنها را به شدت کاهش داد. آنها به زبان یغنابی صحبت می‌کنند که تنها بازمانده مستقیم زبان سغدی است.[۱۰۸] صنعتگران تاجیکستان چای‌خانه دوشنبه را ساختند که در سال ۱۹۸۸ به عنوان هدیه‌ای به شهر خواهرخوانده بولدر، کلرادو اهدا شد.[۱۰۹] در کشور، به ویژه در میان زنان از جمعیت بومی، پوشیدن لباس‌های سنتی ملی حفظ شده است. خیاطان و گلدوزان مناطق تاجیکستان از پارچه‌های کارخانه‌ای و سوزن‌دوزی محلی برای تزئینات خانه و لباس زنان استفاده می‌کنند. هنر سوزن‌دوزی چکن در میان زنان در مناطق خاصی حفظ شده و دانش آن از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.[۱۱۰]

ورزش

[ویرایش]

ورزش ملی تاجیکستان گوشتیگیری است، نوعی کشتی.[۳۳][۱۱۱] ورزش دیگر بزکشی است، بازی‌ای که روی اسب انجام می‌شود، مانند چوگان. بزکشی می‌تواند به صورت انفرادی و تیمی بازی شود. هدف بازی گرفتن یک بز مرده ۵۰ کیلوگرمی، دور شدن از بازیکنان دیگر، بازگشت به نقطه شروع و انداختن آن در دایره مشخص شده است. این بازی در جشن‌های نوروز انجام می‌شود.[۱۱۲]

تاجیکستان مقصدی برای کوهنوردان است. اعزام ۱۹۸۲ به تارتو یولیکول ۳۵۰.

تاجیکستان از زمان استقلال خود، ورزشکارانی را به تمام بازی‌های المپیک تابستانی و چهار بازی‌های المپیک زمستانی اعزام کرده و موفقیت محدودی داشته است.[ت] بهترین نتایج این کشور در پرتاب چکش به دست آمده است، با آندری عبدالوالیف و دلشاد نظروف که هر کدام در سال‌های ۱۹۹۲ و ۲۰۱۶ مدال طلا را در بخش مردان کسب کردند (اگرچه عبدالوالیف به عنوان بخشی از تیم متحد شرکت کرد). بیشترین تعداد مدال تاجیکستان در یک دوره بازی‌های المپیک در بازی‌های المپیک تابستانی ۲۰۲۴ به دست آمد، جایی که ورزشکارانش سه مدال کسب کردند. فدراسیون فوتبال تاجیکستان نهاد حاکم بر فوتبال در تاجیکستان است. در حالی که هیچ یک از تیم‌های مردان و زنان به جام جهانی راه پیدا نکرده‌اند، تیم مردان به جام ملت‌های آسیا ۲۰۲۳ راه یافت که در آن به طور غیرمنتظره‌ای به مرحله یک‌چهارم نهایی رسیدند.[۱۱۳] تیم مردان چهار بار در چلنج کاپ آسیا شرکت کرده و اولین دوره آن را در سال ۲۰۰۶ برنده شده است.[۱۱۴] تیم زنان دو بار در مسابقات قهرمانی زنان کافا شرکت کرده و در دوره ۲۰۱۸ سوم شده و در سال ۲۰۲۲ میزبان مسابقات بوده است.[۱۱۵][۱۱۶] فدراسیون کریکت تاجیکستان در سال ۲۰۱۲ به عنوان نهاد حاکم بر ورزش کریکت در تاجیکستان تشکیل شد. در همان سال عضویت وابسته شورای کریکت آسیا به آن اعطا شد.[۱۱۷] در سال ۲۰۰۸، راگبی ۱۵ نفره به طور رسمی در وزارت دادگستری ثبت شد و سه باشگاه مردان وجود دارد.[۱۱۸] خاروغ، مرکز ولایت مختار کوهستان بدخشان، مرتفع‌ترین مکانی است که در آن باندی بازی شده است.[۱۱۹] تاجیکستان یک پیست اسکی به نام صفدره (نام قبلی تکاب) در نزدیکی شهر ورزاب دارد.[۱۲۰]

یادداشت‌ها

[ویرایش]
  1. ↑ اصل 2 از قانون اساسی:
    زبان دولتی تاجیکستان، تاجیکی است.
    روسی، زبان ارتباط بین ملیت‌ها است.
    همه ملل و ملیت‌های ساکن در قلمرو جمهوری، حق استفاده آزادانه از زبان مادری خود را دارند.
  2. ↑ ‎گوش دهیدi‎/tɑːˈdʒiːkɪstɑːn/‎, ‎/tə-, tæ-/‎
  3. ↑ تاجیکی: Ҷумҳурии Тоҷикистон، ت. «Jumhurii Tojikiston», تلفظ‌شده به صورت [dʒʊmhʊˈɾijɪ tʰɔdʒɪkʰɪsˈtʰɔn]
  4. ↑ ورزشکاران تاجیکستانی به عنوان بخشی از تیم متحد در سال ۱۹۹۲ رقابت کردند.

منابع

[ویرایش]
  1. ↑ "انتشار داده‌های سرشماری جمعیت و مسکن جمهوری تاجیکستان در سال 2020" (PDF). Archived (PDF) from the original on 31 January 2024. Retrieved 31 January 2024.
  2. ↑ "انجمن داده‌های دین". وزارت امور خارجه ایالات متحده. Retrieved 27 June 2024.
  3. ↑ "تاجیکستان – کتاب حقایق جهان". www.cia.gov. Archived from the original on 20 August 2021. Retrieved 8 May 2021.
  4. ↑ "شاخص دموکراسی 2020". واحد اطلاعات اکونومیست (به انگلیسی). Archived from the original on 3 March 2021. Retrieved 17 December 2021.
  5. ↑ "حاکم ابدی تاجیکستان، امامعلی رحمان – DW – 10/12/2020". dw.com (به انگلیسی). Archived from the original on 6 July 2021. Retrieved 13 May 2024.
  6. ↑ "اطلاعات کلی". سفارت جمهوری تاجیکستان در فرانسه. 1 مارس 2013. Archived from the original on 29 January 2020. Retrieved 29 January 2020. قلمرو – 143.1 هزار کیلومتر مربع
  7. ↑ "سالنامه جمعیت‌شناسی – جدول 3: جمعیت بر اساس جنس، نرخ افزایش جمعیت، مساحت و تراکم" (PDF). بخش آمار سازمان ملل متحد. 2012. p. 6. Retrieved 29 January 2020. قاره، کشور یا منطقه{...}مساحت Superficie (کیلومتر مربع) 2012{...}تاجیکستان – تاجیکستان{...}143 100
  8. ↑ الکس صدیقوف (24 ژانویه 2011). "تاجیکستان زمین‌های مورد مناقشه را به چین واگذار می‌کند". Eurasia Daily Monitor. بنیاد Jamestown. 8 (16). Archived from the original on 7 November 2019. Retrieved 23 September 2018. در 12 ژانویه، مجلس نمایندگان تاجیکستان به تصویب توافق‌نامه تعیین مرز سال 2002 رای داد و 1122 کیلومتر مربع (433 مایل مربع) از زمین‌های کوهستانی در کوه‌های دورافتاده پامیر را واگذار کرد (www.asiaplus.tj، 12 ژانویه). زمین‌های واگذار شده حدود 0.8 درصد از کل مساحت کشور یعنی 143100 کیلومتر مربع (55250 مایل مربع) را تشکیل می‌دهد.
  9. ↑ "چشم‌انداز جمعیت سازمان ملل 2024". 25 ژانویه 2025. Archived from the original on 25 January 2025. Retrieved 25 January 2025.
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ ۱۰٫۳ "پایگاه داده چشم‌انداز اقتصاد جهانی، نسخه اکتبر 2023. (تاجیکستان)". IMF.org. صندوق بین‌المللی پول. 10 اکتبر 2023. Archived from the original on 23 October 2023. Retrieved 18 October 2023.
  11. ↑ "شاخص GINI (تخمین بانک جهانی)". databank.worldbank.org. بانک جهانی. Archived from the original on 31 March 2018. Retrieved 3 February 2019.
  12. ↑ "گزارش توسعه انسانی 2023/2024" (PDF) (به انگلیسی). برنامه توسعه سازمان ملل متحد. 13 مارس 2024. Archived (PDF) from the original on 13 March 2024. Retrieved 13 March 2024.
  13. ↑ "داده‌های باز بانک جهانی". داده‌های باز بانک جهانی. Retrieved 6 August 2024.
  14. ↑ "محوطه پیش‌شهری سارزم". UNESCO.org. یونسکو. Archived from the original on 4 August 2014. Retrieved 9 August 2014.
  15. ↑ برگنه، پل (2007) تولد تاجیکستان: هویت ملی و ریشه‌های جمهوری، IB Taurus & Co Ltd، ص. 39–40
  16. ↑ "گزارش جهانی 2019: روند حقوق در تاجیکستان". دیده‌بان حقوق بشر (به انگلیسی). 15 ژانویه 2019. Archived from the original on 24 February 2019. Retrieved 13 May 2020.
  17. ↑ Welle (www.dw.com), دویچه. "حاکم ابدی تاجیکستان، امامعلی رحمان | DW | 12 اکتبر 2020". DW.COM (به انگلیسی). Archived from the original on 6 July 2021. Retrieved 5 July 2021.
  18. ↑ "گروه‌های قومی تاجیکستان – جمعیت‌شناسی". www.indexmundi.com (به انگلیسی). Archived from the original on 30 May 2019. Retrieved 30 May 2019.
  19. ↑ "مردم تاجیکستان". Archived from the original on 25 February 2021. Retrieved 16 November 2023.
  20. ↑ "تاجیک | آسیای مرکزی، فارسی، پامیری، و زبان ایرانی | بریتانیکا". 18 سپتامبر 2024.
  21. ↑ https://www.kyrgyzjer.com/en/kg/section27/section304/3351.html
  22. ↑ شرفنامه منیری یا فرهنگ ابراهیمی ، نویسنده  : قوام فاروقی ، تعلیقات : دکتر حکیمه دبیران ، محل نشر : تهران سال 2006 میلادی ، ناشر : پژوهشکاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی .
  23. ↑ برهان قاطع ، نویسنده محمد حسین فرزند خلف تبریزی ، حیدر آباد هندوستان ، نشر: درسال 1030 هجری شمسی .
  24. ↑ علی شیر نوایی محاکمةاللغتین ترجمه و ویرایش رابرت دورو (لیدن: بریل) ۱۹۶۶ ص۶
  25. ↑ گلیسون, گرگوری دبلیو. (۸ اکتبر ۲۰۱۸). ایالت‌های آسیای مرکزی: کشف استقلال (به انگلیسی). راتلج. p. xv. ISBN 978-0-429-96532-6.
  26. ↑ مطالعه کشوری: تاجیکستان، پیشینه قومی بایگانی‌شده در ۱۷ مه ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine. شماره بازیابی کتابخانه کنگره DK851. K34 (1997)
  27. ↑ قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان: مطالعات کشوری بایگانی‌شده در ۲۰ مه ۲۰۲۱ توسط Wayback Machine بخش تحقیقات فدرال، کتابخانه کنگره، صفحه ۲۰۶
  28. ↑ ریچارد فولْتس، تاریخ تاجیکان: ایرانیان شرق، لندن: بلومزبری، ۲۰۱۹، صص. ۳۳–۶۱.
  29. ↑ ریچارد نلسون فرای، "ایران: تا فروپاشی اسلام" (عنوان اصلی انگلیسی: "میراث ایران")، نسخه آلمانی، ترجمه پاول باودیش، Kindler Verlag AG، زوریخ ۱۹۶۴، صص. ۴۸۵–۴۹۸
  30. ↑ فرای, ریچارد نلسون (1996). میراث آسیای مرکزی از دوران باستان تا گسترش ترک‌ها. پرینستون: انتشارات مارکوس وینر. p. ۴. ISBN 1-55876-110-1. Archived from the original on 24 January 2023. Retrieved 29 May 2020.
  31. ↑ تاجیکستان: تاریخ بایگانی‌شده در ۱۲ دسامبر ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine دانشنامه آنلاین بریتانیکا
  32. ↑ Karmay, Samten G. , "Extract from 'A General Introduction to the History and Doctrines of Bon'", in Alex McKay, ed. History of Tibet, Volume 1 (New York: Routledge, 2003), 496-9.
  33. ↑ ۳۳٫۰۰ ۳۳٫۰۱ ۳۳٫۰۲ ۳۳٫۰۳ ۳۳٫۰۴ ۳۳٫۰۵ ۳۳٫۰۶ ۳۳٫۰۷ ۳۳٫۰۸ ۳۳٫۰۹ ۳۳٫۱۰ ۳۳٫۱۱ ۳۳٫۱۲ برجیان، حبیب؛ دادبه، اصغر (۱۳۸۵). «تاجیکستان». [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]. ج. ۱۴. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ص. ۲۴۷–۲۷۲. شابک ۹۶۴-۷۰۲۵-۵۴-۸. تداخل پیوند خارجی و ویکی‌پیوند (کمک) خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام «:0» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  34. ↑ See: The Deeds of Harsha: Being a Cultural Study of Bāṇa's Harshacharita, 1969, p 199, Dr Vasudeva Sharana Agrawala; Proceedings and Transactions of the All-India Oriental Conference, 1930, p 118, Dr J. C. Vidyalankara; Prācīna Kamboja, jana aura janapada =: Ancient Kamboja, people and country, 1981, Dr Jiyālāla Kāmboja, Dr Satyavrat Śāstrī – Kamboja (Pakistan).
  35. ↑ غفوروف، باباجان (۱۳۷۷). تاجیکان، تاریخ قدیم، قرون وسطی و دورهٔ نوین، جلد اول و دوم. دوشنبه: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص. ۱۲۹. بیش از یک پارامتر |کتاب= و |عنوان= داده‌شده است (کمک)
  36. ↑ C. Michael Hogan, ''Silk Road, North China'', The Megalithic Portal, ed. Andy Burnham. Megalithic.co.uk. Retrieved on 20 January 2017.
  37. ↑ Shiji, trans. Burton Watson
  38. ↑ ۳۸٫۰ ۳۸٫۱ Tajikistan. loc.gov.
  39. ↑ فرای، ریچارد نلسون (۱۳۸۵). میراث باستانی ایران. ترجمهٔ مسعود رجب‌نیا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. صص. ۱۳۳. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۴۵-۱۱۱-۹.
  40. ↑ ۴۰٫۰۰ ۴۰٫۰۱ ۴۰٫۰۲ ۴۰٫۰۳ ۴۰٫۰۴ ۴۰٫۰۵ ۴۰٫۰۶ ۴۰٫۰۷ ۴۰٫۰۸ ۴۰٫۰۹ کریمی، مهدی؛ بایمتاف، لقمان. «تاجیکستان». [[دانشنامه جهان اسلام]]. ج. ۶. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. تداخل پیوند خارجی و ویکی‌پیوند (کمک)
  41. ↑ فرای، ریچارد نلسون (۱۳۸۵). میراث باستانی ایران. ترجمهٔ مسعود رجب‌نیا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. صص. ۱۶۹. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۴۵-۱۱۱-۹.
  42. ↑ افشار سیستانی، ایرج (۱۳۷۳). «مقدمه‌ای بر شناخت قوم تاجیک». در شکورزاده، میرزا. تاجیکان در مسیر تاریخ. تهران. صص. ۸۵.
  43. ↑ https://library.oapen.org/handle/20.500.12657/33528
  44. ↑ غفوروف، باباجان (۱۳۷۷). تاجیکان، تاریخ قدیم، قرون وسطی و دورهٔ نوین، جلد اول و دوم. دوشنبه: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص. ۴۹۴–۵۰۰. بیش از یک پارامتر |کتاب= و |عنوان= داده‌شده است (کمک)
  45. ↑ فرای، ریچارد نلسون (۱۳۸۵). میراث باستانی ایران. ترجمهٔ مسعود رجب‌نیا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. صص. ۲۳۵–۲۳۸. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۴۵-۱۱۱-۹.
  46. ↑ غفوروف، باباجان (۱۳۷۷). تاجیکان، تاریخ قدیم، قرون وسطی و دورهٔ نوین، جلد اول و دوم. دوشنبه: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص. ۷۰۴. بیش از یک پارامتر |کتاب= و |عنوان= داده‌شده است (کمک)
  47. ↑ برجیان، حبیب (۱۳۷۷). «آثار معماری تاجیکستان». ایران‌شناخت (۹): ۱۵۳–۱۶۳.
  48. ↑ برجیان، حبیب (۱۳۷۷). «آثار معماری تاجیکستان». ایران‌شناخت (۹): ۱۴۰–۱۵۳.
  49. ↑ غفوروف، باباجان (۱۳۷۷). تاجیکان، تاریخ قدیم، قرون وسطی و دورهٔ نوین، جلد اول و دوم. دوشنبه: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص. ۲۱۵–۲۱۷. بیش از یک پارامتر |کتاب= و |عنوان= داده‌شده است (کمک)
  50. ↑ غفوروف، باباجان (۱۳۷۷). تاجیکان، تاریخ قدیم، قرون وسطی و دورهٔ نوین، جلد اول و دوم. دوشنبه: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص. ۱۵۰–۱۵۵. بیش از یک پارامتر |کتاب= و |عنوان= داده‌شده است (کمک)
  51. ↑ برجیان، حبیب (۱۳۷۷). «آثار معماری تاجیکستان». ایران‌شناخت (۹): ۱۶۳–۱۷۳.
  52. ↑ نیکولایوا، لاریسا (۱۳۸۰). تاجیکستان: تحولات سیاسی ـ اجتماعی در یکصد سال اخیر. وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات. صص. ۱۸–۲۳.
  53. ↑ نیکولایوا، لاریسا (۱۳۸۰). تاجیکستان: تحولات سیاسی ـ اجتماعی در یکصد سال اخیر. وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات. صص. ۲۹.
  54. ↑ ابوالحسن شیرازی، حبیب‌اللّه (۱۳۷۰). ملیت‌های آسیای میانه. وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی. صص. ۸۵.
  55. ↑ نیکولایوا، لاریسا (۱۳۸۰). تاجیکستان: تحولات سیاسی ـ اجتماعی در یکصد سال اخیر. وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات. صص. ۹۲–۹۳.
  56. ↑ نیکولایوا، لاریسا (۱۳۸۰). تاجیکستان: تحولات سیاسی ـ اجتماعی در یکصد سال اخیر. وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات. صص. ۱۸۰.
  57. ↑ Pipes, Richard (1955). "Muslims of Soviet Central Asia: Trends and Prospects (Part I)". Middle East Journal. 9 (2): 149–150. JSTOR 4322692.
  58. ↑ نیکولایوا، لاریسا (۱۳۸۰). تاجیکستان: تحولات سیاسی ـ اجتماعی در یکصد سال اخیر. وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات. صص. ۲۲۷–۲۳۱.
  59. ↑ "Tajikistan – The Purges". countrystudies.us.
  60. ↑ "Tajikistan: rising from the ashes of civil war". United Nations. Retrieved 10 August 2014.
  61. ↑ "Telling the truth for more than 30 years – Tajikistan After the Elections: Post-Soviet Dictatorship". Washington Report on Middle East Affairs. June 1995. Retrieved 13 September 2013.
  62. ↑ Jim Nichol. "Central Asia's Security: Issues and Implications for U.S. Interests" (PDF). Federation of American Scientists. p. 8. Retrieved 10 August 2014.
  63. ↑ "جنگ داخلی تاجیکستان: علل و پویایی‌ها". Conciliation Resources (به انگلیسی). ۳۰ دسامبر ۲۰۱۱. Archived from the original on 12 April 2019. Retrieved 10 March 2019.
  64. ↑ "چگونه رئیس‌جمهور تاجیکستان نزدیک به سه دهه در قدرت مانده‌است؟". RadioFreeEurope/RadioLiberty (به انگلیسی). Archived from the original on 4 January 2021. Retrieved 5 January 2021.
  65. ↑ ۶۵٫۰ ۶۵٫۱ گرینبرگ، ایلان، «سکوت رسانه‌ها و زندانی شدن مخالفان، تاجیکستان برای رای‌گیری آماده می‌شود»، نیویورک تایمز، ۴ نوامبر ۲۰۰۶ (تاریخ نگارش مقاله ۳ نوامبر ۲۰۰۶)، صفحه A7، نسخه نیویورک
  66. ↑ ۶۶٫۰ ۶۶٫۱ "تغییری که نمی‌توانید باور کنید". اکونومیست. ۴ مارس ۲۰۱۰. Archived from the original on 30 December 2016. Retrieved 5 March 2010.
  67. ↑ ۶۷٫۰ ۶۷٫۱ "ناظران انتخابات از انتخابات تاجیکستان انتقاد کردند". بی‌بی‌سی. ۱ مارس ۲۰۱۰. Archived from the original on 4 March 2010. Retrieved 5 March 2010.
  68. ↑ دیکتاتورلند: تاجیکستان. بی‌بی‌سی سه (تولید تلویزیونی). ۲۰ آوریل ۲۰۱۷.
  69. ↑ "مردانی که از ممنوعیت غیررسمی ریش در تاجیکستان فرار می‌کنند". گاردین. ۷ سپتامبر ۲۰۱۵. Archived from the original on 25 February 2021. Retrieved 22 March 2021.
  70. ↑ Welle (www.dw.com), دویچه (۵ ژوئن ۲۰۲۰). "آزادی مطبوعات در تاجیکستان: بدتر شدن اوضاع | DW | ۵ ژوئن ۲۰۲۰". DW.COM (به انگلیسی). Archived from the original on 15 June 2020. Retrieved 5 January 2021.
  71. ↑ "خشم دولت تاجیکستان از گزارش در مورد درگیری‌ها". Iwpr.net. ۲۲ اکتبر ۲۰۱۰. Archived from the original on 26 September 2014. Retrieved 14 January 2011.
  72. ↑ "دموکراسی جهانی سال بد دیگری را سپری کرد". اکونومیست. ISSN ۰۰۱۳-۰۶۱۳. Archived from the original on 23 March 2021. Retrieved 27 July 2020. {{cite news}}: Check |issn= value (help)
  73. ↑ "کدام کشورها موافق یا مخالف سیاست‌های چین در شین‌جیانگ هستند؟". دیپلمات. ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۹. Archived from the original on 16 July 2019. Retrieved 18 July 2019.
  74. ↑ "تاجیکستان رهبر خود، رحمان، را با اکثریت قاطع دوباره انتخاب کرد". www.aljazeera.com. Archived from the original on 20 November 2020. Retrieved 3 May 2021.
  75. ↑ "نیروهای امنیتی قرقیز و تاجیک در مناقشه آبی در مرز درگیر شدند". رویترز. ۲۹ آوریل ۲۰۲۱. Archived from the original on 2 May 2021. Retrieved 19 July 2021.
  76. ↑ "پس از درگیری مرزی قرقیزستان و تاجیکستان، زمان برای دستور کار حقوق بشر فرا رسیده‌است". دیده‌بان حقوق بشر. ۲۱ مه ۲۰۲۱. Archived from the original on 21 May 2021. Retrieved 19 July 2021.
  77. ↑ "تاجیکستان از بلوک تحت رهبری روسیه برای کمک در مرز افغانستان درخواست کرد". رویترز. ۷ ژوئیه ۲۰۲۱. Archived from the original on 4 August 2021. Retrieved 4 August 2021.
  78. ↑ ۷۸٫۰ ۷۸٫۱ ۷۸٫۲ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام منبع تاجیکی: وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  79. ↑ [۱]
  80. ↑ Population of the Republic of Tajikistan as of 1 January 2008, State Statistical Committee, Dushanbe, 2008 (روسی)
  81. ↑ «CIA - The World Factbook -- Tajikistan». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژوئن ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۶ مارس ۲۰۰۸.
  82. ↑ «Tajikestan gdp».
  83. ↑ «Tajikistan GDP Annual Growth Rate».
  84. ↑ «Currency Exchange Rates - International Money Transfer | Xe». www.xe.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۱۴.
  85. ↑ «سرمایه گذاری های چین در تاجیکستان».
  86. ↑ ««دروازه جهانی» (Global Gateway)».
  87. ↑ آریانا، شرکت تونل سد. «طرح‌ها و پروژه‌های 2 - نمایش طرح | تونل سد آریانا». www.ariana-co.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ مه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۵-۰۷.
  88. ↑ «Tajikistan discuss ongoing project performance».
  89. ↑ «Tajikestan mining».
  90. ↑ توافقنامه توسعه ذخایر نفت و گاز تاجیکستان نهایی شد
  91. ↑ CNPC, Partners Sign Tajikistan Oil and Gas Deal
  92. ↑ «مشارکت چین در اکتشاف و استخراج نفت و گاز تاجیکستان». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۳۱ ژوئیه ۲۰۱۴.
  93. ↑ «Country Comparison :: Crude oil - proved reserves». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۷.
  94. ↑ «Country Country Comparison :: Natural gas - proved reserves». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۷.
  95. ↑ ۹۵٫۰ ۹۵٫۱ «Tajikistan». IFAD (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۵-۰۱-۱۷.
  96. ↑ «Employment rate».
  97. ↑ «Republic-of-Tajikistan-Poverty-Reduction-Strategy-Paper-22760».
  98. ↑ «UN World Food Programme https://www.wfp.org Tajikistan country strategic plan (2023–2026)». کاراکتر line feed character در |عنوان= در موقعیت 24 (کمک); پیوند خارجی در |title= وجود دارد (کمک)
  99. ↑ "List of countries by GDP (PPP) per capita". Wikipedia (به انگلیسی). 2025-01-14.
  100. ↑ "1 in 3 children in Tajikistan lives in severe child food poverty, new report finds". www.unicef.org (به انگلیسی). Retrieved 2025-01-17.
  101. ↑ «Central Asia :: Tajikistan — The World Factbook - Central Intelligence Agency». www.cia.gov. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژوئن ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۱۴.
  102. ↑ «تاجیکستان از چه زمانی استفاده از تقویم میلادی را آغاز کرد؟». BBC News فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۷-۰۷.
  103. ↑ «Tajikistan». United States Department of State (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۷-۰۷.
  104. ↑ «Field Listing :: Religions — The World Factbook - Central Intelligence Agency». www.cia.gov. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ مارس ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۱۴.
  105. ↑ تاجیکستان در یک نگاه، سیدمحمد رکنی، بوشهر: شروع (۱۳۸۸)، صص ۱۸، ۳۶ و ۳۷.
  106. ↑ غفوروف، تاجیکان، ۷۰۴ و ۷۰۵.
  107. ↑ "تاجیکستان – مردم". Britannica. Archived from the original on 25 February 2021. Retrieved 5 February 2021.
  108. ↑ "فرهنگ لغت یغنابی-چکی برنده جایزه، زبانی در حال مرگ را ثبت می‌کند". Charles University (به انگلیسی). Archived from the original on 11 April 2021. Retrieved 5 January 2021.
  109. ↑ چایخانه دوشنبه-بولدر. boulder-dushanbe.org
  110. ↑ "یونسکو - چکن، هنر گلدوزی در جمهوری تاجیکستان". Intangible Cultural Heritage (به انگلیسی). Archived from the original on 10 December 2020. Retrieved 25 April 2022.
  111. ↑ "ورزش ملی تاجیکستان - گوشتیگیری، آن زمان و اکنون". Bjj Eastern Europe (به انگلیسی). 30 June 2016. Archived from the original on 10 October 2020. Retrieved 5 October 2020.
  112. ↑ عبدالله‌اف, کمال‌الدین; اکبرزاده, شهرام (27 April 2010). فرهنگ لغت تاریخی تاجیکستان. Scarecrow Press. p. 85. ISBN 978-0-8108-7379-7. Archived from the original on 24 January 2023. Retrieved 8 November 2015.
  113. ↑ "سگرت: شور و شوق جام ملت‌های آسیا می‌تواند آینده‌ای روشن برای تاجیکستان رقم بزند". فیفا. 13 February 2024. Archived from the original on 9 September 2024. Retrieved 6 January 2025.
  114. ↑ "تاجیکستان برنده اولین دوره چلنج کاپ آسیا شد". کنفدراسیون فوتبال آسیا. 19 April 2006. Archived from the original on 3 February 2013.
  115. ↑ "ازبکستان برنده اولین دوره مسابقات قهرمانی زنان کافا شد". کنفدراسیون فوتبال آسیا. 2 December 2018. Archived from the original on 6 January 2025. Retrieved 6 January 2025.
  116. ↑ "بازیکنان فوتبال ترکمنستان در مسابقات قهرمانی کافا-۲۰۲۲ در دوشنبه با تیم تاجیکستان مساوی کردند". Turkmenistan.gov.tm. 10 July 2022. Archived from the original on 6 January 2025. Retrieved 6 January 2025.
  117. ↑ "کریکت در تاجیکستان". Emerging Cricket. Archived from the original on 23 January 2021. Retrieved 5 February 2021.
  118. ↑ "Таъсиси нахустин тими духтаронаи рогбӣ дар Тоҷикистон" [تأسیس اولین تیم راگبی دختران در تاجیکستان]. BBC Tajik/Persian (به تاجیکی). Retrieved 5 October 2020.[پیوند مرده]
  119. ↑ "ترجمه گوگل". google.co.uk. Archived from the original on 30 January 2017. Retrieved 13 November 2016.
  120. ↑ "صفدره". Trip Advisor. Archived from the original on 11 August 2017.

پیوند به بیرون

[ویرایش]
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=تاجیکستان&oldid=41681126»