Dama pikowa (nowela)
 Ilustracja do opowiadania autorstwa Marka Kirnarskiego (1893–1941) | |
| Autor | |
|---|---|
| Typ utworu | |
| Data powstania | |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania | |
| Język | |
| Data wydania | |
| Wydawca | |
| Pierwsze wydanie polskie | |
| Data wydania polskiego | |
| Wydawca | |
| Przekład | |
Dama pikowa (ros. Пиковая дама, Pikowaja dama) – nowela rosyjskiego pisarza Aleksandra Puszkina napisana w 1833 i opublikowana w 1834 w petersburskim czasopiśmie „Bibliotieka dla cztienija”[3]. Głównym motywem jest fantastyczna opowieść o trzech tajemniczych kartach, które pozwalają zdobyć majątek w grze w faraona[4][5]. W opowiadaniu rzeczywistość przeplata się ze światem niezwykłości i grozy[5]. Dama pikowa uważana była zawsze za najwybitniejsze osiągnięcie nowelistyczne Puszkina, a zachwyty o mistrzostwie autora wypowiadali m.in. Prosper Mérimée, Fiodor Dostojewski i Lew Tołstoj[5].
Po publikacji opowiadania za pierwowzór występującej w nim starej hrabiny Anny Fiedotowny uznano rosyjską arystokratkę Natalię Golicynę (1741–1838)[1][2].
Fabuła
[edytuj | edytuj kod]Główny bohater, Herman, z pochodzenia Niemiec, oficer rosyjskich wojsk inżynieryjnych, dowiaduje się, że babka jednego z jego kolegów, hrabina Anna Fiedotowna, niegdyś znana piękność nazywana w Paryżu „Wenus moskiewską” (fr. la Vénus moscovite), poznała w młodości sekret trzech kart wygrywających w faraona, przekazany jej przez legendarnego hrabiego de Saint-Germain. Herman nawiązuje romans z ubogą wychowanicą hrabiny, Lizawietą Iwanowną, i pewnej nocy zakrada się do domu staruszki, by zdobyć sekret. Anna Fiedotowna nie chce go ujawnić, a Herman grozi jej pistoletem, po czym staruszka nagle umiera na jego oczach[6].
Kilka dni później Herman ma wizję, w której zjawa hrabiny mówi, że wygrywające karty to trójka, siódemka i as. Staruszka oznajmia, że Herman wygra na nie pod warunkiem, że nie będzie stawiał w ciągu doby więcej niż na jedną kartę, a później nie będzie grał przez całe życie. Obiecuje, że wybaczy Hermanowi swoją śmierć pod warunkiem, że ożeni się z Lizawietą[6].
Pierwszego wieczoru Herman, grający przeciwko bankierowi, stawia 47 000 rubli na trójkę i wygrywa. Następnego wieczoru stawia 47 000 rubli oraz poprzednią wygraną na siódemkę, po czym znowu wygrywa. Trzeciego wieczoru stawia wszystkie pieniądze na kolejną kartę i przykrywa ją plikiem banknotów; sądzi, że to as. Bankier kładzie po swojej prawej stronie damę, a po lewej stronie asa. Herman jest przekonany, że wygrał, jednak po odsunięciu banknotów widzi z przerażeniem, że obstawiona przez niego karta to nie as, tylko dama pikowa, która mruży do niego oko i uśmiecha się; wydaje się uderzająco podobna do starej hrabiny. Taki układ kart oznacza zwycięstwo bankiera[a]. Herman nie rozumie, jak mógł pomylić asa z damą. Przegrywa majątek, popada w obłąkanie i trafia do Szpitala Obuchowskiego w Petersburgu, gdzie nie odpowiada na pytania i nieustannie mamrocze: „Trójka, siódemka, as! Trójka, siódemka, dama!...” Lizawieta Iwanowna poślubia miłego młodego mężczyznę[6].
Adaptacje i ekranizacje
[edytuj | edytuj kod]Nowela Puszkina doczekała się licznych ekranizacji i adaptacji, w tym operowych, stając się podstawą opery La Dame de Pique Jacques’a Fromentala Halévy’ego (1850), operetki Pique Dame Franza von Suppégo (1864) oraz opery Dama pikowa Piotra Czajkowskiego (1890)[7]. Powstał również balet Rolanda Petita La Dame de Pique, przygotowany na początku lat 70. XX wieku dla tancerza Michaiła Barysznikowa i po 2001 w nowej wersji dla Teatru Bolszoj[8].
Do 2023 nakręcono 21 filmów opartych na Damie pikowej[9]. Na podstawie utworu powstały rosyjskie filmy nieme Dama pikowa (1910)[10] i Dama pikowa (1916)[11] oraz niemiecki film niemy Pique-Dame. Das Geheimnis der alten Gräfin (1927)[12], a także późniejsze filmy dźwiękowe, np. brytyjski The Queen of Spades (1949)[13], francuski La Dame de pique (1965)[14] i radzieckie, zatytułowane Пиковая дама (m.in. 1960 i 1982)[15][16]. Nie doczekał się realizacji radziecki film pod tym samym tytułem planowany w związku z setną rocznicą śmierci Puszkina w 1937, lecz w 1936 skomponował do niego muzykę Sergiusz Prokofiew (opus 70, 24 części, w tym 20 zorkiestrowanych przez kompozytora)[17].
W Polsce na podstawie noweli powstał spektakl telewizyjny Dama pikowa w reżyserii Ireneusza Kanickiego (1964)[18] oraz krótkometrażowy telewizyjny film fabularny Dama pikowa w reżyserii Janusza Morgensterna (1972)[19].
Tłumaczenia na język polski
[edytuj | edytuj kod]Pierwszy polski przekład Damy pikowej, autorstwa Józefa Emanuela Przecławskiego, ukazał się w 1834 w „Tygodniku Petersburskim”[5]. W 1926 opublikowano tłumaczenie Antoniego Langego[5]. Po II wojnie światowej wersją kanoniczną pod względem edytorskim i czytelniczym stał się przekład Seweryna Pollaka, wydany m.in. w 1973 w serii Biblioteka Narodowa publikowanej przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich[5].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W grze w faraona bankier wyjmuje z talii losowe karty i na przemian kładzie je odkryte na dwóch stosach, po swojej lewej i prawej stronie. Jeśli karta o tej samej wysokości jak obstawiona przez gracza znajdzie się w lewym stosie, wygrywa gracz, a jeśli w prawym stosie, wygrywa bankier. As u Hermana i as po lewej stronie bankiera oznaczałyby zwycięstwo Hermana, natomiast dama u Hermana i dama po prawej stronie bankiera oznaczają zwycięstwo bankiera. Zob. Wiesław Pusz: Józef Mieroszewski i jego listy z wierszami. W: Archiwum Literackie. Miscellanea z doby Oświecenia. 6. Red. nauk. Zbigniew Goliński (red. nacz.), Jarosław Maciejewski, Tadeusz Ulewicz. T. XXV. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982, s. 261. ISBN 83-04-01016-X.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Настоящая Пиковая дама – почему княгиню Голицыну боялись все окружающие. mediasole.ru, 16 maja 2018. [dostęp 2025-02-12]. (ros.).
- ↑ a b Дом княгини Н. П. Голицыной. Дом Пиковой дамы. citywalls.ru. [dostęp 2025-02-12]. (ros.).
- ↑ The Cambridge History of Russian Literature. Charles A. Moser (ed.). Cambridge: Cambridge University Press, 1992, s. 175–176. ISBN 978-0-521-41554-5.
- ↑ The Queen of Spades (short story by Pushkin), [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2025-02-12] (ang.).
- ↑ a b c d e f Wstęp. „Dama pikowa”. W: Aleksander Puszkin: Opowieści. Ryszard Łużny (wstęp i przypisy). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973, s. XLVIII–LIII, XC–XCI. OCLC 830134089.
- ↑ a b c Dama pikowa. W: Aleksander Puszkin: Opowieści. Ryszard Łużny (wstęp i przypisy). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973, s. 91–125. OCLC 830134089.
- ↑ The Operatic Pushkin. operatoday.com, 10 października 2005. [dostęp 2025-02-12]. (ang.).
- ↑ Roland Petit’s La Dame de Pique (2006). worldcat.org. [dostęp 2025-02-12]. (ang.).
- ↑ Nikolai Kornatsky: 10 most adapted Russian & Soviet writers in the world. gw2ru.com, 27 października 2023. [dostęp 2025-02-12]. (ang.).
- ↑ The Queen of Spades (1910). letterboxd.com. [dostęp 2025-02-12]. (ang.).
- ↑ The Queen of Spades (1916). sovietmoviesonline.com. [dostęp 2025-02-12]. (ang.).
- ↑ Pique-Dame. Das Geheimnis der alten Gräfin (1927). filmportal.de. [dostęp 2025-02-12]. (niem.).
- ↑ Queen of Spades, The (1949). screenonline.org.uk. [dostęp 2025-02-12]. (ang.).
- ↑ La Dame de pique (1965). unifrance.org. [dostęp 2025-02-12]. (ang.).
- ↑ The Queen of Spades (1960). sovietmoviesonline.com. [dostęp 2025-02-12]. (ang.).
- ↑ The Queen of Spades (1982). sovietmoviesonline.com. [dostęp 2025-02-12]. (ang.).
- ↑ Robert Cummings: Sergey Prokofiev, Pique Dame (The Queen of Spades), film score, Op. 70. allmusic.com. [dostęp 2025-02-12]. (ang.).
- ↑ Dama pikowa (spektakl telewizyjny) w bazie filmpolski.pl.
- ↑ Dama pikowa (film fabularny – telewizyjny) w bazie filmpolski.pl.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- The Queen of Spades (short story by Pushkin), [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2025-02-12] (ang.).
- Aleksander Puszkin: Opowieści. Ryszard Łużny (wstęp i przypisy). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973, s. XLVIII–LIII, XC–XCI, 91–125. OCLC 830134089.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Oryginalny tekst noweli w rosyjskiej wersji Wikiźródeł (ros.)