Làit
Ël làit a l'é un lìquid nutrient prodovù da le fumele dij mamìfer për nodrì ij sò fij. A l'é na sorgiss essensial ëd vitamin-e, mineraj (coma ël càuss), protein-e, e grass saturà. An Piemontèis, ël termo "làit" a ven dal Latin lactem, che a l'ha dàit ëdcò l'Italian latte e ël Fransèis lait. Ël làit dle vache a l'é ël pì dovrà ant l'alimentassion uman-a, ma as consuma ëdcò col ëd crava, feja, bufala, e d'àutri animaj.
Stòria
[modìfica | modifiché la sorgiss]La consumassion ëd làit a l'é ancaminà con la domesticassion dij mamìfer, anviron 10.000 a.C. ant ël Medi Orient. J'antich Egissi e Sùmer a l'han dovrà ël làit coma aliment e oferta religiosa. An Euròpa, ij Cèlt e ij Germànich a l'han svilupà l'arserca dël làit, an creand formagg e bur. Ant ël Medi Ev, ij monio a l'han gestì gran part ëd la produssion. Con la Rivolussion Andustrial, le tècniche ëd pastorisassion e ëd conservassion (coma la pastorisassion) a l'han rendù ël làit acessìbil a tuti.
Produssion
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël process ëd produssion a comprend: Munzitura: Otnùa a man o con màchine ant jë stabi.
Tratament:
- Pastorisassion: Scaudament për eliminé ij bateri patògen.
- Omogenisassion: Për uniformé ij grass.
- Confessionament: An bote o carton për la vendita.
Ël làit a peul esse trasformà an prodòt derivà coma formagg, bur, jogurt, e crema.
Sòrt ëd Làit
[modìfica | modifiché la sorgiss]Làit antregh: Contnù natural ëd grass (anviron 3.5%).
Làit dësgrassà: Grass ridovù a meno dël 0.5%.
Làit ëd crava/feja: Pì digerìbil për quaidun.
Làit sensa latòsi: Tratà për decompon-e ël latòsi.
Làit vegetal: Da sòja, màndorla, o ris (për vegetarian e vegan).
An Piemont, ël làit ëd vaca fresch a l'é dovrà për fé ëd formagg tradissionaj coma la Toma e ël Bra.
Cultura e Consum
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël làit a l'é un sìmbol ëd purëssa e nutriment. Ant la cultura piemontèisa, a l'é dovrà ant la cusin-a tradissionaj për risòt, bagna càuda, e dessert coma ël bonet. Ant ël mond, ël làit a l'é associà a la salute dij cit, grassie a campagne com ël programa scolàstich "Làit ant le scòle".
Salute
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël làit a l'é rich ëd protein-e (casein-a), càuss, e vitamin-a D, essensiaj për la prevenzion ëd l'osteoporòsi. Tutavìa, cheidun a peul avèj intoleransa al latòsi (manch ëd l'anzima lactasi) o alergìe a le protein-e dël làit. Consilià un consum moderà, an particolar dël làit antregh për sò contnù ëd grass saturà.
Econòmia
[modìfica | modifiché la sorgiss]La produssion mondial ëd làit a l'é dominà da Stat Unì, India, e Cina. An Euròpa, l'Union Europenga a contròla ël mercà con quote e sussidi. An Piemont, cooperative coma Centrale del Latte di Torino a son stàite stòriche për l'organisassion dij produtor. Ël mercà dël làit bio e dël làit local a l'é an chërsita.