Groenlandia

Groenlandia
	Kalaallit Nunaat; Grønland
	Ereserkia: Nuna asiilasooq (en)
; flag of Greenland (en)	; coat of arms of Greenland (en)
Geografia
Hiriburua	Nuuk / Godthåb; 64°10′30″N 51°44′0″W
Hiririk handiena	Nuuk / Godthåb
Azalera	2,166,086 (13.)
Punturik altuena	Gunnbjørn Fjeld (en) (3.694 m)
Kontinentea	Ipar Amerika
Mugakideak	Kanada, Nunavut, Islandia eta Norvegia
Administrazioa
Gobernu-sistema	Monarkia konstituzionala
Erregina	Frederik X.a Danimarkakoa
Legebiltzarra	Inatsisartut
Epai autoritatea	Greenland High Court (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Inuit Circumpolar Council (en) ; Iparraldeko Kontseilua; Overseas Countries and Territories Association (en) ; West Nordic Council (en) ;
Demografia
Biztanleria	56.609
Dentsitatea	0,03 bizt/km² (241.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi groenlandiera ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi groenlandiera, Kalaallisut (en) , Inuktun (en) , Tunumiisut (en) eta daniera;
Emankortasun-tasa	2,037 (2014)
Bizi-itxaropena	71,83049 (2013)
Ekonomia
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+299
ISO 3166-1 alpha-2	GL
ISO 3166-1 alpha-3	GRL
Ordu eremua	ikusi UTC±00:00 ; : UTC−03:00 ; : UTC−02:00 ; : UTC−01:00 ; : UTC−04:00 ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.europar loki, Schuko, Type E (en) eta Type K (en)
Internet domeinua	.gl
	naalakkersuisut.gl

Groenlandia^[1] (groenlandieraz: Kalaallit Nunaat; danieraz: Grønland) munduko bigarren uharterik handiena da, Australia eta gero. Ozeano Atlantikoaren eta Ozeano Artikoaren artean dago, Amerikako kontinentean, Ipar Amerikatik ipar-ekialderantz.

Administratiboki, Danimarkaren esku dagoen lurralde autonomoa da. Haren azaleraren % 81 baino gehiago izotzez estalita dago. 2020ko urtarrilaren 1ean 56.081 biztanle ditu, eta populazio-dentsitaterik baxuena duen munduko herrialdea da. Historikoki, duela 4.500 urtetik jendea bizi da bertan, paleo-eskimo kulturak hain zuzen ere.

Etimologia

982. urtean, Erik Gorria danimarkar jatorriko marinelak irla aurkitu zuen, mendebalderantz zihoala. Grønland (lurralde berdea) izena eman zion, kolonoak erakartzeko, baina haiek klima hotz eta gogorra aurkitu zuten, nahiz eta garai haietan bertako klima gaur egungoa baino samurragoa izan.

Geografia eta inguru naturala

2.166.086 km²-rekin, Groenlandia munduko bigarren uharterik handiena da. Gutxi gorabehera, 1.755.637 km² izotzez estalita dagoenez, munduko izotz erreserbetan bigarrena da. Lurraldeko punturik garaiena Gunnbjørn Fjeld (3.700 m) mendia da, Watkins mendilerroan, ekialdean. Azken hamarkadetan, klima aldaketa eragiten ari da uharteko tenperaturan, izotz geruza eta glaziarrak murriztuz.

Ipar-mendebaldean, kilometro gutxik banatzen dute Ellesmere uhartetik (Kanada), Nares itsasartea euren tartean dagoelarik. Mendebaldeko kostaldean, Baffin badia dago, eta hego-ekialdean, Labrador itsasoa. Ekialdeko kostaldean, bestela, Danimarkako itsasarteak banatzen du Islandiatik, eta ipar-ekialdean Groenlandiako itsasoa du. Iparraldean, Ozeano Artikoa, eta hegoaldean Atlantikoa.

Faunari dagokionez, idi musketadunak, hartz polarrak, elur-oreinak, azeri artikoak, erbi artikoak, Dicrostonyx groenlandicus-ak, erbinude zuriak eta otso artikoak bertako espezieak dira. Bestela, Groenlandiar balea oso nabarmentzekoa da.

Azkenik, Qilakitsoq eta Sirius Passet izeneko aztarnategi arkeologikoak aipatzekoak dira.

Banaketa administratiboa

2009ko urtarrilaren 1era arte, Groenlandia administratiboki hiru barrutitan (landsdele) banatuta zegoen: Avannaa (Nordgrønland, danieraz), Tunu (Østgrønland, danieraz), Kitaa (Vestgrønland, danieraz). Ordutik aurrera, banaketa administratiboa aldatu eta herrialdea lau udalerritan banatu zuten.

Udalerriak

Udalerria	Azalera	Biztanleria
Kujalleq	32.500 km²	12.400 bizt. (2010)
Qaasuitsup	660.000 km²	25.700 bizt. (2010)
Qeqqata	115.500 km²	15.300 bizt. (2010)
Sermersooq	635.600 km²	27.500 bizt. (2010)

Thule aire-basea (Ameriketako Estatu Batuek atzerrian dituzten aire baseetako bat) Qaasuitsup udalerriaren barnean dago.

Udalerririk gabeko eskualdeak

Ipar-ekialdeko Groenlandiako natura parkea ezein udalerritan sartuta ez dagoen eskualde bat da.

Udalerria	Azalera	Biztanleria	Mapa
Ipar-ekialdeko Groenlandiako natura parkea	972.000 km²	70 bizt. (2010)

Demografia

2005ean, 56.375 pertsona bizi ziren uhartean (0.025 biz./km²), haietatik 14.501 Nuuk hiriburuan.

Etniei dagokienez, biztanle gehienak (% 87) inuiten eta europarren arteko nahastekoak dira, groenlandiarrak, alegia.

Politika

Groenlandiako estatu burua Danimarkako erregina da. Danimarkako gobernuak batzorde gorena aukeratzen du Danimarkako gobernua eta monarkia ordezkatzeko.

Groenlandiak 31 kideko parlamentua du. Gobernu burua lehen ministroa da.

Danimarka ez bezala, Groenlandia ez da Europako Batasuneko kide. 1985ean, bertako gobernuak Europako Ekonomia Erkidegoa uztea erabaki zuen.

2008ko azaroaren 25ean independentziako aukera zabaltzen zuen autonomia estatutua bozkatu zuten erreferendumean. Herritarren % 75,54k alde bozkatu zuen.^[2]

Historia

Vikingoak instalatu ziren lurraldeko hegoaldean XI. mendean, Erdi Aroko koloniak zabalduz (2.000 biztanle inguru zituztenak). Gaur egungo inuitak, jatorrizko biztanleak, Kanada aldetik iritsi ziren XIII. mendean.

XVIII. mendearen hasieran, Danimarka eta Norvegiako Erresuma batuak subiranotasuna ezarri zuen lurraldean. Batasuna apurtzean, Norvegiak galdu zuen boterea uhartean, 1814an. Danimarkaren eskuetan gelditu zen orduan, eta 1953an hango estatuaren barruan sartu zen. 1973an, Groenlandia Europako Ekonomia Erkidegoan sartu zen Danimarkarekin batera, hala ere, 1982an erreferendumaren bidez biztanle gehienek bozkatu zuten hortik ateratzeko. Lurraldeak dauka munduko natura parkerik handiena eta iparraldeen dagoena, uharteko ipar-ekialdean.

1979an, Danimarkak estatus autonomoa bermatu zion Groenlandiari, eta 2008an bertako gobernuak botere gehiago eskuratzearen alde bozkatu zuten biztanleek, modu progresiboan eskumenak bereganatuz 2009tik aurrera. Danimarkak bi eskumen atxikitzen ditu, Atzerri Auziak eta Defentsa.

2014ko azaroaren 29an, sozialdemokratek hauteskundeak irabazi zituzten^[3], Siumut alderdiak alegia, eta bigarren postuan gelditu ziren 'Inuit Ataqatigiit' sozialistak. 2016an, Neguko Joko Artikoak Nuuk hiriburuan antolatu zituzten.

2019ko abuztuaz geroztik, Donald Trump presidente estatubatuarrak AEBek uhartea kontrolatu behar luketela dio, bertakoek "estatubatuarrekin bat egin nahi dutela" esanez, groenlandiar helduen % 85 horren aurka egon arren. Daniar Gobernuak Trumpen erreibindikazioa "zentzugabetzat" jo du eta Groenlandia ez dagoela salgai berretsi. Danimarkak Artikoko defentsan bi billoi dolar gehiago gastatzeko asmoa du eta Groenlandiar Gobernuak atzerritiko diru-laguntza politikoa debekatu behar du. Mette Frederiksen lehen ministro danimarkarrak azpimarratu du Groenlandia, Danimarkako zatia izanik, ez dagoela salgai. Daniar Defentsa ministro Troels Lund Poulsen azpimarratu du Trumpek ez duela Groenlandia lortuko, eta ez dezakeela Danimarkaren lurralde baten zatirik eska.

Kultura

Hizkuntza ofizialen artean, groenlandiera —eskimo-aleutar jatorrizkoa— nagusia da. Daniera ere ofiziala da, baina gutxituta dago. Musikari dagokionez, Sume, Chilly Friday, Nanook eta Siissisoq rock bandak, Nuuk Posse (hip hop) eta Rasmus Lyberth (folk abeslaria, 1979ko Eurovision Abesti Lehiaketan parte hartu zuena, groenlandieraz abestuz) aipatzekoak dira. Bestalde, Simon Lynge kantautorea Erresuma Batuan diskoa kaleratu duen lehen groenlandiar artista da, baita Glastonbury Festivalen abestu duena ere.

Henrik Lund poetak herrialdeko ereserkiaren testua idatzi zuen (1916).

Groenlandiar ezagunak

Henrik Lund (1875-1948), poeta eta musikagilea.
Knud Rasmussen (1879-1933), esploratzailea.
Naja Marie Aidt (1963-), idazlea.

Erreferentziak

↑ Euskaltzaindia. (2012-05-25). 170. araua: Amerikako toponimia. .
↑ Gara - Groenlandia aprueba la reforma de su estatuto de autonomia.
↑ «Groenlandian, sozialdemokratak bozen garaile», Berria, 2014-11-30

Kanpo estekak

Datuak: Q223
Multimedia: Greenland / Q223

Amerikako herrialde eta lurraldeak
Ipar Amerika eta Karibea	Estatu burujabeak: Ameriketako Estatu Batuak • Antigua eta Barbuda • Bahamak • Barbados • Belize • Costa Rica • Kuba • Dominika • Dominikar Errepublika • El Salvador • Grenada • Guatemala • Haiti • Honduras • Jamaika • Kanada • Mexiko • Nikaragua • Panama • Saint Kitts eta Nevis • Santa Luzia • Saint Vincent eta Grenadinak • Trinidad eta Tobago Dependentziak: Groenlandia (Danimarka) • Guadalupe ∙ Martinika ∙ Saint Barthelemy ∙ Saint Martin ∙ Saint Pierre eta Mikelune (Frantzia) • Aruba · Holandarren Antillak (Herbehereak) • Aingira · Bermuda · Birjina uharte britainiarrak · Kaiman uharteak · Montserrat · Turkak eta Caicoak (Erresuma Batua) • Puerto Rico · Birjina Uharte Estatubatuarrak (Ameriketako Estatu Batuak)	Hego Amerika	Estatu burujabeak: Argentina • Bolivia • Brasil • Txile • Kolonbia • Ekuador • Guyana • Paraguai • Peru • Surinam • Uruguai • Venezuela Dependentziak: Guyana Frantsesa (Frantzia) • Falklandak (Erresuma Batua)

[1] Euskaltzaindia. (2012-05-25). 170. araua: Amerikako toponimia. .

[2] Gara - Groenlandia aprueba la reforma de su estatuto de autonomia.

[3] «Groenlandian, sozialdemokratak bozen garaile», Berria, 2014-11-30

[1]

[2]

[3]