Edukira joan

Ozeano

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Ozeano Atlantikoaren gainazala, Lurraren muga-geruza eta troposferaren arteko elkargunea.
Olatuak ozeano ertzean (Getaria, Lapurdi).

Ozeanoa (grezierazko okeanos izenetik eratorria) Lurrean urak betetzen duen eremua da. Lurreko azaleraren % 71[1][1] eta hidrosfera azaleraren % 97,2 betetzen du, eta, batez beste, 3000 metro inguruko sakonera du.

Ozeanoa bost ozeanotan banatuta dago, nahiz eta historian hainbat banaketa izan diren, ozeano bat, hiru, lau edo bost daudela hartuta. Gaur egun, Nazioarteko Hidrografia Erakundeak 2000. urtean zehaztutakoari jarraituz, Lurreko ozeanoak bost hauek direla jotzen da (handitik txikira zerrendatuta)[2][3][4]:

Geologikoki, ozeano bat urez estalitako lurrazal ozeanikoa duen lur zati bat da.

Lurreko bost ozeanoek 361 milioi km² dute; haien bolumena 1370 milioi km³ da, eta, batez beste, 3.790 metro sakon dira. Kopuru horietan, ez daude sartuta aintzira erraldoiak, hala nola Kaspiar itsasoa. Hidrosfera osoaren masa 1,4 × 1021 kg da, hau da Lurraren masaren % 0,023, eta hortik % 97 baino gehiago ozeanoko ura da.

Ozeanoak Lurraren energia-aurrekontuarentzat bero-biltegi handi gisa jarduten du, baita karbono-zikloarentzat eta ur-zikloarentzat ere, mundu osoko klima- eta eguraldi-patroien oinarria izanik. Ozeanoa ezinbestekoa da Lurreko bizitzarako, Lurreko animalia eta bizitza Protisto gehienak hartzen baititu[5], fotosintesia eraginez eta, beraz, Lurraren atmosferako oxigenoa sortuz, oraindik erdia hornitzen duena[6].

Ozeanoko zientzialariek baldintza fisiko eta biologikoetan oinarritutako gune bertikal eta horizontaletan banatzen dute ozeanoa. Horizontalki, ozeanoak lurrazal ozeanikoa estaltzen du, eta horri forma ematen dio. Ozeanoak lur lehorrarekin topo egiten duen tokian, sakonera txikiko kontinente-erlaitzak estaltzen ditu, Lurraren lurrazal kontinentalaren parte direnak. Giza jarduera itsasertzekoa da gehienbat, eta inpaktu negatibo handiak eragiten ditu itsas bizitzan. Bertikalki, eremu pelagikoa da ozeano irekiaren ur-zutabea, gainazaletik itsas hondoraino. Ur-zutabea, gainera, eremutan banatzen da sakoneraren eta dagoen argi-kantitatearen arabera. Eremu fotikoa gainazalean hasten da, eta honela definitzen da: «argi-intentsitatea gainazalaren balioaren % 1 baino ez den sakonera»[7]:36 (ozeano zabalean 200 m inguru). Eremu horretan gerta daiteke fotosintesia. Prozesu horretan, landareek eta alga mikroskopikoek (aske flotatzen duen fitoplanktona) argia, ura, karbono dioxidoa eta elikagaiak erabiltzen dute materia organikoa sortzeko. Ondorioz, eremu fotikoa da biodibertsitate handiena duena eta ekosistema ozeanikoaren zatirik handiena mantentzen duen elikagai-eskaintzaren iturria. Argia ehunka metro batzuk gehiago bakarrik sar daiteke; ozeano sakonaren gainerakoa hotza eta iluna da (eremu horiei eremu mesopelagiko eta afotiko deritze).

Ozeanoen tenperaturak ozeanoen gainazalera iristen den eguzki-erradiazio kantitatearen araberakoak dira. Tropikoetan, azaleko tenperaturak 30 °C-tik gora igo daitezke (86 °F). itsas izotza sortzen den poloetatik gertu, berriz, orekan dagoen tenperatura zero azpitiko 2 °C ingurukoa da (28 °F). Ozeanoaren alde guztietan, ozeanoko tenperatura sakonak zero azpitiko 2 °C (28 °F) eta 5 °C (41 °F) artean daude. Ozeanoko uraren etengabeko zirkulazioak itsaslaster ozeanikoak sortzen ditu. Itsaslaster horiek uretan lan egiten duten indarrek eragiten dituzte, hala nola tenperatura eta gazitasun ezberdintasunak, zirkulazio atmosferikoa (haizea) eta Coriolis efektua. Itsasaldiek itsasaldi-lasterrak sortzen dituzte, eta haizeak eta olatuek, berriz, azaleko ur-lasterrak. Golkoko itsaslasterra, Kuroshio itsaslasterra, Agulhasko itsaslasterra eta Itsaslaster zirkunpolar antartikoa dira ozeanoko itsaslaster nagusiak. Horrelako itsaslasterrek ur, gas, poluitzaile eta bero kantitate masiboak garraiatzen dituzte munduko hainbat tokitara eta azaletik ozeano sakoneraino. Horrek guztiak eragina du munduko klima-sisteman.

Ozeanoko urak gas disolbatuak ditu, oxigenoa, karbono dioxidoa eta nitrogenoa barne. Gas horien trukea ozeanoaren gainazalean gertatzen da, eta horien disolbagarritasuna uraren tenperaturaren eta gazitasunaren araberakoa da[8]. Atmosferako karbono dioxidoaren kontzentrazioa igotzen ari da CO2 isurketen ondorioz, batez ere erregai fosilen errekuntzatik. Ozeanoek atmosferako CO2-a xurgatzen dutenez, kontzentrazio handiagoak ozeanoaren azidotzea eragiten du (pH-aren balioaren beherakadarekin)[9].

Ozeanoak onura asko eskaintzen dizkie gizakiei, hala nola ekosistemen zerbitzuak, itsaskiak eta itsasoko beste baliabide batzuk, baita garraiobide bat ere. Jakina da ozeanoa 230.000 espezie baino gehiagoren habitata dela, baina, askoz gehiago ere izan daitezke, agian bi milioi espezie baino gehiago[10]. Hala ere, ozeanoak ingurumen-mehatxu asko ditu, hala nola itsas kutsadura, gehiegizko arrantza eta klima-aldaketaren ondorioak. Efektu horien artean daude: ozeanoaren berotzea, ozeanoen azidotzea eta itsas mailaren igoera. Plataforma kontinentala eta itsasertzeko urak dira giza jardueraren eraginik handiena jasaten dutenak.

Banaketa eta izenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ur gainera azaleratuta dauden lurrek hiru eremu handitan banatzen dute ur masa, eta hiru eremu horiek Hego Hemisferioan besterik ez dute osatzen Lurra guztiz inguratzen duen zerrenda jarraitua. Hauek dira, handitik txikira, kontinenteek bereizten dituzten hiru ur eremu nagusiak: Ozeano Barea, Atlantikoa eta Indiakoa. Ozeano horiek zabaldu egiten dira hegoaldean, eta horrela osatzen dute lurbira osorik inguratzen duen ur eremu jarraitu bakarra, Antartikako ozeano izenaz ezagutzen den ur masaren bitartez. Laugarren ozeano horrek Atlantiko Ozeanoko eta Antartikako kostaldean du hegoaldeko muga, eta iparraldeko muga, hitzarmenez ezarria, hego latitudeko 60 gradutan.

Ozeanoen hedadurak hauek dira:

  • Ozeano Barea: 126.872.590 km2
  • Ozeano Australa: 85.564.530 km2
  • Atlantikoa: 58.251.700 km2
  • Indiakoa: 42.379.000 km2
  • Artikoa: 14.056.000 km2.

Itsasoak ere ur gazikoak dira, baina ozeanoak baino txikiagoak izaten dira, eta lurrez inguratuta daude osorik edo zati batean.

Historia naturala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Uraren jatorria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zientzialariek uste dute ur kantitate izugarri bat egongo zela Lurra sortu zuen materialean[11]. Ur-molekulek errazago egingo zioten ihes Lurraren grabitateari eratzen ari zen bitartean eta hura hain masiboa ez zenean. Fenomeno horri ihes atmosferikoa deritzo.

Planeten eraketan, ziur aski, Lurrak magma ozeanoak izan zituen. Ondoren, gasgabetzeak, jarduera bolkanikoak eta meteoritoen inpaktuek, egungo teorien arabera, karbono dioxidoaren, nitrogenoaren eta ur-lurrunaren atmosfera goiztiar bat sortu zuten. Gasak eta atmosfera milioika urtetan metatu zirela uste da. Lurraren azala nabarmen hoztu ondoren, ur-lurruna, denboraren poderioz, kondentsatu egingo zen Lurraren lehen ozeanoak eratuz[12]. Hasierako ozeanoak gaur egungoak baino nabarmen beroagoak izan zitezkeen, eta, burdin asko zutenez, berdeak ziruditen[13].

Ebidentzia geologikoak laguntzen du Lurrean ur likidoa egote denbora-esparrua mugatzen. Kuxin-basalto lagin bat (urpeko erupzio batean sortutako arroka mota bat) Isuako harri berdeen gerrikotik berreskuratu zen, eta duela 3.800 milioi urte Lurrean urik bazegoela frogatzen du[14]. Nuvvuagittuqeko harri berdeen gerrikoan, Quebecen (Kanada), ikerketa baten arabera 3.800 milioi urtetan datatutako arrokekin[15] eta 4.280 milioi urtetan datatzen dituen beste baten arabera[16] erakusten dute adin horietan ura bazegoela[14]. Ozeanoak hori baino lehenago existitu ote ziren, oraindik ez da inolako ebidentzia geologikorik aurkitu, edo prozesu geologikoek suntsitu dute, hala nola azalaren birziklatzeak. Hala ere, 2020ko abuztuan, ikertzaileek jakinarazi zuten balitekeela ozeanoak betetzeko adina ur beti egon izana Lur planeta eratzen hasiz geroztik[17][18][19]. Eredu horretan, atmosferako berotegi-efektuko gasek ozeanoak izoztea eragotzi zuten sortu berria zen Eguzkiak gaur egungo argitasunaren % 70 besterik ez zuenean[20].

Ozeanoen eraketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurreko ozeanoen jatorria ezezaguna da. Pentsatzen da ozeanoak Hadear eonean sortu zirela, eta baliteke bizia sortu izanaren arrazoia izatea.

Plaken tektonikak, goratze postglaziarrak eta itsas mailaren igoerak etengabe aldatzen dituzte munduko ozeanoaren itsasertza eta egitura. Lurrean, ozeano global bat existitu da, modu batean edo bestean, eonetan.

Sortu zenetik, ozeanoak baldintza eta forma asko hartu ditu, iraganeko banaketa ozeanikoekin, eta baliteke, batzuetan, mundu osoa estaltzera iritsi izana ere.

Klima hotzagoko garaietan, izotz-geruza eta glaziar gehiago sortzen dira, eta munduko ur-hornidura nahikoa izotz gisa metatzen da, uraren zikloaren beste zati batzuetan kantitateak murrizteko. Alderantziz gertatzen da epelaldietan. Azken izotz-aroan, glaziarrek Lurraren lur-masaren ia herena estali zuten; beraz, ozeanoak gaur egun baino 122 m (400 ft) baxuagoak egon ziren. Azken garai epel globalean, duela 125.000 urte inguru, itsasoak orain baino 5,5 m (18 oin) altuago egon ziren. Duela hiru milioi urte, ozeanoak 50 m (165 ft) altuagoak egon zitezkeen[21].

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gutxi gorabeherako mugak dituen bost ozeanoko ereduaren munduko mapa

Ozeanoak, Lurreko uraren % 97 duenak, Lurraren azaleraren % 70,8 hartzen du[1], eta, beraz, Lurreko ozeano global edo munduko ozeano bihurtzen du[22][23]. Horrek bere hidrosfera dardartiarekin batera, uraren mundu[24][25] edo ozeanoen mundu[26][27] bihurtzen du Lurra, batez ere Lurraren historia goiztiarrean ozeanoak Lurra erabat estali zuela uste denean[28]. Ozeanoaren forma irregularra da, eta, Lurraren gainazalean, modu desorekatuan ezartzen da. Horrek, Lurraren gainazala, ur eta lur hemisferio banatan bereiztera darama, halaber, ozeanoa hainbat ozeanotan banatzera.

Itsasoko urak 361.000.000 km2 inguru hartzen ditu, eta ozeanoko helezintasun polorik urrunena, Nemo puntu izenez ezaguna, Hego Ozeano Bareko espazio-ontzien hilerri gisa ezagutzen den eskualde batean dago, 48°52,6′S 123°23,6′W / 48.000°S 123.000°W / -48.000; -123.000 koordenadetan. Puntu hau, gutxi gorabehera, gertuen dagoen lurraldetik 2.688 km-ra dago[29].

Zatiketa ozeanikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lurraren mapa ozeanoan zentratuta eta ozeanoen banaketa desberdinak erakutsiz

Ozeanoa banatzeko ohitura desberdinak daude, eta ur-masa txikiagoez bananduta daude, hala nola itsasoek, golkoek, badiek, senadiek eta itsasarteek.

Ozeanoa bost ozeano nagusitan banatzen da normalean, eta hauek dira ozeano nagusiak:

Oceans by size
# Ozeanoa Lekua Eremua
(km2) 		Bolumena
(km3) 		Batezbesteko
sakon. (m) 		Itsasertza
(km)[30]
1 Ozeano Barea Asia, Australasia eta Amerika artean[31] &0000000168723000.000000168.723.000
(% 46.6)		 &0000000669880000.000000669.880.000
(% 50.1)		 &0000000000003970.0000003.970 &0000000000135663.000000135.663
(% 35.9)
2 Ozeano Atlantikoa Amerika, Europa eta Afrika artean[32] &0000000085133000.00000085.133.000
(% 23.5)		 &0000000310410900.000000310.410.900
(% 23.3)		 &0000000000003646.0000003.646 &0000000000111866.000000111.866
(% 29.6)
3 Indiako ozeanoa hegoaldeko Asiaren, Afrika eta Australiaren artean[33] &0000000070560000.00000070.560.000
(% 19.5)		 &0000000264000000.000000264.000.000
(% 19.8)		 &0000000000003741.0000003.741 &0000000000066526.00000066.526
(% 17.6)
4 Ozeano Australa Antartika eta Ozeano Barearen, Atlantikoaren eta Indiako ozeanoen artean
Batzuetan, hiru ozeano horien hedaduratzat hartzen dira[34][35]		 &0000000021960000.00000021.960.000
(% 6.1)		 &0000000071800000.00000071.800.000
(% 5.4)		 &0000000000003270.0000003.270 &0000000000017968.00000017.968
(% 4.8)
5 Ozeano Artikoa Ipar Ipar Amerika eta Eurasia artean Artikoan
Batzuetan, Atlantikoaren Itsaso marjinaltzat hartzen da.[36][37][38]		 &0000000015558000.00000015.558.000
(% 4.3)		 &0000000018750000.00000018.750.000
(% 1.4)		 &0000000000001205.0000001.205 &0000000000045389.00000045.389
(% 12.0)
Guztira &0000000361900000.000000361.900.000
(% 100) 		&0000001335000000.0000001.335.000.000
(% 100) 		&0000000000003688.0000003.688 &0000000000377412.000000377.412
(% 100)

NB: Bolumenaren, azaleraren eta batez besteko sakoneraren zifrek NOAA ETOPO1 Hego Txinako itsasoa marjinalaren zifrak barne hartzen dituzte. Iturriak: Encyclopedia of Earth[31][32][33][34][38], Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa[35], Regional Oceanography: sarrera bat (Tomczak, 2005)[36], Encyclopædia Britannica[37] eta Telekomunikazioen Batasun Internazionala[30].

Eragina

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurraren parte isurkarian, parte gotorrean bezala, hainbat eskualde bereiz daitezke zenbait irizpideren arabera. Oro har, tenperatura, gazitasuna eta mugimenduak hartzen dira kontuan lurraren gainaldeko ura eskualdeetan banatzeko; dena dela, irizpide horiek ozeanoetako azaleko urari buruz erabiltzen dira batez ere, hau da, ur azaletik 300 metroko sakoneraraino iristen den geruzari buruz. Izan ere, geruza hori da kliman eta eguraldian eragin gehiena duena, eta geruza horretan bizi dira, halaber, ozeanoko izaki bizi gehienak. Orain arteko ikerketen arabera, sakoneko uraren ezaugarriek ez dute zuzeneko eraginik eguratsean edo lur azalean, ozeanoaren erdialdeko geruzetako ura gorantz igotzen den kasuetan izan ezik.

Dinamika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurraren funtzionamenduan gertatzen diren energia eraldaketetan, ozeanoek eta hidrosferak horrenbestez, energiak Lurreko gainerako geruzekin harreman zuzenean betetzen duen katearen maila bat osatzen dute. Ozeanoen dinamikan eragina dute, alde batetik, Lurreko gainerako geruzekin gertatzen diren energia trukeek, eta, bestetik, masa isurkariaren beraren baitan sortzen diren energia aldaketek.

Horren arabera, bi eratako prozesu dinamikoak bereizten dira: exogenoak ozeanoetara beste ingurune batzuetako energia dakartenak eta endogenoak masa isurkariaren baitako energia mailaren aldeen ondorioz gertatzen direnak. Prozesu endogenoek, dena den, hidrosferak ingurunearekin duen energia trukea dute abiapuntu, prozesu exogenotzat hartuak ez diren arren. Sailkapen horren arabera, badira zenbait itsaslaster endogeno, baina olatuen fenomenoa, adibidez, prozesu exogenoa da.

Azkenik, badira beste fenomeno batzuk, adibidez itsasaldiak, prozesu endogenoen eta exogenoen ezaugarriak, bietarikoak, dituztenak.

Hidrosferan eragina duen energia ozeano barnekoa edo ozeanoz kanpokoa izan daiteke. Ozeano barnetik datorren energia espazioarekiko eta denborarekiko konstantea da, ez du gradienterik sortzen, eta oso efektu dinamiko txikiak eragiten ditu. Kanpoko energiak, Eguzkitik datorrenez eta ur azalera era etenean iristen denez, garrantzi handia du ozeanoen dinamikan.

Zirkulazio termohalinoa

Energiaren araberako dinamika horren eraginez, bi eratako mugimenduak gertatzen dira ozeanoko uretan: alde batetik, uhin mugimenduak; bestetik, ur masak edo itsaslasterrak lekuz aldatzea. Uhin mugimenduen barruan, beste bi sail handi bereizten dira: uhinak eta itsasaldiak. Bi uhin mugimendu horiek ur masen leku aldatzea dakarte, eta, leku jakin batzuetan edo denbora tarte jakin batean, itsaslasterrak sor ditzakete.

Baina, oro har, itsaslaster deitzen zaie ozeanoaren gune batetik bestera beti ibilbide berari jarraituz lekuz aldatzen diren ur masen mugimendu erregularrei; itsaslasterrek hainbat jatorri edo zergati desberdin izan ditzakete, bat baino gehiago ere bai askotan: ozeano eta itsasoen arteko ur mailaren desberdintasuna, haizeen ondorioz sortzen den bultzada indarra eta dentsitate aldeak.

Uraren ezaugarri kimikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Itsasoko ur»

Ozeanoak ez dira ur gazi soilez osaturiko masak; lur azaletik iritsitako hainbat mineralez eta hildako landare eta animalietatik datozen gatz organikoez osaturiko soluzio kimiko konplexuak dira. Sodioa eta kloroa, gatz arruntaren osagaiak, dira ozeanoetako uraren osagai nagusiak; ozeanoetako uraren pisu osoaren % 86 hartzen dute, hidrogenoa eta oxigenoa alde batera utzita. Hurrengo gai aipagarrienak magnesioa (pisuaren % 3,7), sufrea (% 2,6), kaltzioa (% 1,2), potasioa (% 1,1) eta bromoa (% 0,2) dira. Baina portzentaje horiek itsasoko uraren osagai gotorrei dagozkie soilik, eta uretan disolbaturik dauden gai gotorren kontzentrazioak uraren pisu osoaren % 3,5 bakarrik hartzen du. Gazitasunaren arabera zehazten da itsasoko ureko lagin batean disolbaturik dauden gai gotorren kontzentrazioa; mila parte ureko hainbeste parte gatz dagoela adierazten du gazitasunak, eta honela idazten da: 0/000.

Esan daiteke, oro har, ozeano guztiek gatz kopuru bera dutela. Ozeanoen batez besteko gazitasuna da 34,72 gramo ur litroko, edo, oro har, erabiltzen den formulari jarraituz, ‰ 34,72koa. Hala ere, horrek ez du esan nahi gune jakin batzuetan batez besteko gazitasuna baino gazitasun handiago ala gutxiago ezin egon daitekeenik.

Gune jakin batzuetan, aldaketak gertatzen dira uraren gazitasunean hainbat arrazoiren eraginez. Itsaso itxietan, esaterako, batez bestekoa baino gazitasun handiagoa izaten da. Itsaso itxietako ura nekez nahasten da ozeanoko urarekin, eta, nahastekotan ere, oso azalekoa izaten da nahasketa hori; horrez gainera, itsaso itxiak lurruntze handiko eremuetan egoten dira, balantze hidriko negatiboa duten eremuetan, prezipitazio gutxi eta klima egoera hori aldatzeko ibaietatik ur geza aski iristen ez den eremuetan.

Ezaugarri horiek ditu, besteak beste, Itsaso Gorriak. Gazitasun gutxiagoko ura, aldiz, aurretik aipatu direnen alderantzizko baldintza klimatikoko eremuetan eta ibaietatik ur geza aski iristen den lekuetan egoten da, itsasoa ozeanoarekin lotua egon ala ez. Dena dela, itsasoaren eta ozeanoaren artean loturarik ez dagoenean, nabarmenagoa izaten da itsasoak gazitasuna neurriz gaindi edo gutxiegi izaten duela, Baltikoan gertatzen den moduan. Baina horiez gainera, ozeanoan badira batez besteko gazitasuna baino gazitasun gutxiagoko beste eremu batzuk, ibai handien bokaleetatik hurbileko eremuak, hain zuzen; zenbait kilometrotan zehar nabari daiteke ibai handietako ur gezaren eragina ozeanoan.

Egoera horietan ezin esan daiteke, ezta itsaso itxien kasuan ere, urak gatz kopuru bera duenik eremu guztietan. Itsaso Gorriaren gazitasuna, esaterako, ozeanoko uraren batez bestekotik ‰ 42rainokoa da, eta Itsaso Baltikoan batez bestekotik ‰ 4raino jaisten da.

Ozeanoko ur askeetan, gorabehera gutxi izaten ditu gazitasunaren balioak, eta, aldaketarik izatekotan ere, nabarmenagoak dira azalean sakonean baino. Ozeanoetako ur azalean jaso den balio txikiena ‰ 33,6 da, Ozeano Bareko 40° ipar latitudean erregistratua; balio gorena, berriz, ‰ 36,9 da, Ozeano Atlantikoko 25° ipar latitudean.

Sakoneko uretan, ordea, oso alde gutxi dago eremu batzuetatik besteetara: ‰ 34,6 eta 34,9 arteko gazitasuna du sakoneko urak. Ur azaleko gazitasun balioen gorabeherak prezipitazioek eta gainaldeko itsaslasterrek sortuak dira.

Ozeanoetako uraren osagaiei dagokienez, sodio kloruroaz –gatz arrunta– eta lehen aipaturiko beste osagai mineralez gainera, eguratseko gas guztiak daude disolbaturik, eta gas horien araberakoa da, hain zuzen ere, ozeanoetako landare eta animalien kopurua. Gas karbonikoa (CO2) disolbaturik edo karbonato eta bikarbonato eran konbinaturik azal daiteke, l-ko 36 eta 56 ml arteko proportzioan; nitrogenoak l-ko 8,4 eta 24,5 ml arteko proportzioa hartzen du, eta oxigenoak, 0 eta 8,5 ml artekoa.

Uretan disolbaturik dauden gasei buruz, aipatzekoa da urak gasekiko duen propietate bitxi bat, urak gasak disolbatzeko duen ahalmenari dagokiona. Gasen kasuan, gai gotorren kasuan ez bezala, uraren disolbatze ahalmena tenperaturaren alderantziz proportzionala da; hau da, zenbat eta hotzagoa izan uraren tenperatura orduan eta errazago disolbatzen dira gasak uretan.

Propietate hori dela eta, ur hotzetan ur epeletan baino oxigeno gehiago dago disolbaturik, eta horrek azaltzen du ur hotzetan zergatik dagoen ur epeletan baino aberastasun biologiko handiagoa. Izan ere, oxigenoa ezinbestekoa dute landare eta animaliek bizitzeko, hori baita arnasketan erabiltzen duten gasa. Hala ere, badira beste eragile batzuk uretako gasen banaketan, oxigenoarenean batez ere, eragina dutenak: itsas landareak eta landare horien arnasketa erritmoa, ur kontinentalak eta urpeko erupzioak, etab.

Esan beharra dago, bitxikeria gisa bada ere, itsasoko uretan hirurogeita hamar elementu kimikotik gora aurkitu direla disolbaturik, oso portzentaje txikian izan arren.

Ozeanoko uretan disolbaturik dagoen materia guztia atera eta lur gainean zabalduz gero, berrehun metroko geruza bat osatuko litzateke.

Esplorazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ozeanoen ikerkuntza antzinatik egin da barku txikietan, baina ez da izan garai modernoak iritsi arte urpeko bidaiak posible izan direla.

Munduko punturik baxuena, Marianetako itsas hobia da, Ozeano Barean dagoena. Haren gehienezko sakonera 10.923 metro da. Beheraino, ez zen 1951 arte heldu. Ozeano gehienaren hondoak, oraindik, kartografia egin gabe du, hala ere, 1995ean 10 km-ko erresoluzioa duen mapa argitaratu zen.

Antzinako ozeanoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historia geologikoan, lurreko ozeanoak modu batean eta bestean egon dira antolatuta. Horietako batzuk izena dute euren garrantzi geologikoagatik:

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c «8(o) Introduction to the Oceans» www.physicalgeography.net.
  2. ↑ ocean, n. Oxford English Dictionary (Noiz kontsultatua: 2012-02-05).
  3. ↑ ocean. Merriam-Webster (Noiz kontsultatua: 2012-02-06).
  4. ↑ "Ocean." Merriam-Webster.com Dictionary, Merriam-Webster, https://www.merriam-webster.com/dictionary/ocean . Accessed March 14, 2021.
  5. ↑ Bar-On YM, Phillips R, Milo R. (2018-06). «The biomass distribution on Earth» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 115 (25): 6506–6511.  doi:10.1073/pnas.1711842115. PMID 29784790. Bibcode: 2018PNAS..115.6506B..
  6. ↑ How much oxygen comes from the ocean?. National Ocean Service. National Oceanic and Atmospheric Administration U.S. Department of Commerce 2021-02-26 (Noiz kontsultatua: 2021-11-03).
  7. ↑ Bigg, Grant R.. (2003). The Oceans and Climate, Second Edition. (2. argitaraldia) Cambridge: Cambridge University Press  doi:10.1017/cbo9781139165013. ISBN 978-1-139-16501-3..
  8. ↑ Chester, R.; Jickells, Tim. (2012). «Chapter 8: Air–sea gas exchange» Marine geochemistry. (3. edizioa. argitaraldia) Chichester, West Sussex, UK: Wiley/Blackwell ISBN 978-1-118-34909-0. OCLC .781078031.
  9. ↑ IUCN (2017) The Ocean and Climate Change , IUCN (International Union for Conservation of Nature) Issues Brief.
  10. ↑ Drogin, Bob. (2009-08-02). «Mapping an ocean of species» Los Angeles Times (Noiz kontsultatua: 2009-08-18).
  11. ↑ Drake, Michael J.. (2005). «Origin of water in the terrestrial planets» Meteoritics & Planetary Science 40 (4): 515–656.  doi:10.1111/j.1945-5100.2005.tb00958.x. Bibcode: 2005M&PS...40..515J...
  12. ↑ «Why do we have an ocean?» NOAA's National Ocean Service 2013-06-01 (Noiz kontsultatua: 2022-09-03).
  13. ↑ «NASA Astrobiology» Astrobiology 2017-06-05 (Noiz kontsultatua: 2022-09-13).
  14. ↑ a b Pinti, Daniele L.; Arndt, Nicholas. (2014). Oceans, Origin of. Springer Berlin Heidelberg, 1–5 or.  doi:10.1007/978-3-642-27833-4_1098-4. ISBN 978-3642278334..
  15. ↑ Cates, N.L.; Mojzsis, S.J.. (2007-03). «Pre-3750 Ma supracrustal rocks from the Nuvvuagittuq supracrustal belt, northern Québec» Earth and Planetary Science Letters 255 (1–2): 9–21.  doi:10.1016/j.epsl.2006.11.034. ISSN 0012-821X. Bibcode: 2007E&PSL.255....9C..
  16. ↑ O'Neil, Jonathan; Carlson, Richard W.; Paquette, Jean-Louis; Francis, Don. (2012-11). «Formation age and metamorphic history of the Nuvvuagittuq Greenstone Belt» Precambrian Research 220–221: 23–44.  doi:10.1016/j.precamres.2012.07.009. ISSN 0301-9268. Bibcode: 2012PreR..220...23O..
  17. ↑ Washington University in St. Louis. (2020-08-27). «Meteorite study suggests Earth may have been wet since it formed – Enstatite chondrite meteorites, once considered 'dry,' contain enough water to fill the oceans – and then some» EurekAlert! jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2020-10-30) (Noiz kontsultatua: 2020-08-28).
  18. ↑ American Association for the Advancement of Science. (2020-08-27). «Unexpected abundance of hydrogen in meteorites reveals the origin of Earth's water» EurekAlert! jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2020-10-28) (Noiz kontsultatua: 2020-08-28).
  19. ↑ (Ingelesez) Piani, Laurette; Marrocchi, Yves; Rigaudier, Thomas; Vacher, Lionel G.; Thomassin, Dorian; Marty, Bernard. (2020). «Earth's water may have been inherited from material similar to enstatite chondrite meteorites» Science 369 (6507): 1110–1113.  doi:10.1126/science.aba1948. ISSN 0036-8075. PMID 32855337. Bibcode: 2020Sci...369.1110P..
  20. ↑ Guinan, E. F.; Ribas, I.. (2002). Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan ed. «Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate» ASP Conference Proceedings: The Evolving Sun and its Influence on Planetary Environments (San Francisco: Astronomical Society of the Pacific) ISBN 978-1-58381-109-2. Bibcode: 2002ASPC..269...85G..
  21. ↑ «The Water Cycle summary» USGS Water Science School jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2018-01-16) (Noiz kontsultatua: 2018-01-15).
  22. ↑ Janin, H.; Mandia, S.A.. (2012). Rising Sea Levels: An Introduction to Cause and Impact. McFarland, Incorporated, Publishers, 20 or. ISBN 978-0-7864-5956-8. (Noiz kontsultatua: 2022-08-26).
  23. ↑ Bruckner, Lynne and Dan Brayton. (2011). Ecocritical Shakespeare (Literary and Scientific Cultures of Early Modernity). Ashgate Publishing, Ltd ISBN 978-0754669197..
  24. ↑ Smith, Yvette. (2021-06-07). «Earth Is a Water World» NASA (Noiz kontsultatua: 2022-08-27).
  25. ↑ «Water-Worlds» National Geographic Society 2022-05-20 (Noiz kontsultatua: 2022-08-24).
  26. ↑ Lunine, Jonathan I.. (2017). «Ocean worlds exploration» Acta Astronautica (Elsevier BV) 131: 123–130.  doi:10.1016/j.actaastro.2016.11.017. ISSN 0094-5765. Bibcode: 2017AcAau.131..123L..
  27. ↑ «Ocean Worlds» Ocean Worlds jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2022-08-27) (Noiz kontsultatua: 2022-08-27).
  28. ↑ Voosen, Paul. (2021-03-09). «Ancient Earth was a water world» Science (American Association for the Advancement of Science (AAAS)) 371 (6534): 1088–1089.  doi:10.1126/science.abh4289. ISSN 0036-8075. PMID 33707245..
  29. ↑ «Where is Point Nemo?» NOAA (Noiz kontsultatua: 2015-02-20).
  30. ↑ a b Recommendation ITU-R RS.1624: Sharing between the Earth exploration-satellite (passive) and airborne altimeters in the aeronautical radionavigation service in the band 4 200–4 400 MHz (Question ITU-R 229/7). ITU Radiotelecommunication Sector (ITU-R) (Noiz kontsultatua: 2015-04-05).
  31. ↑ a b «Pacific Ocean» Encyclopedia of Earth (Noiz kontsultatua: 2015-03-07).
  32. ↑ a b «Atlantic Ocean» Encyclopedia of Earth (Noiz kontsultatua: 2015-03-07).
  33. ↑ a b «Indian Ocean» Encyclopedia of Earth (Noiz kontsultatua: 2015-03-07).
  34. ↑ a b «Southern Ocean» Encyclopedia of Earth (Noiz kontsultatua: 2015-03-10).
  35. ↑ a b Limits of Oceans and Seas, 3rd edition. International Hydrographic Organization jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2011-10-08) (Noiz kontsultatua: 2020-12-28).
  36. ↑ a b Tomczak, Matthias; Godfrey, J. Stuart. (2003). Regional Oceanography: an Introduction. (2. argitaraldia) Delhi: Daya Publishing House ISBN 978-81-7035-306-5. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2007-06-30) (Noiz kontsultatua: 2006-04-10).
  37. ↑ a b Ostenso, Ned Allen. Arctic Ocean. (Noiz kontsultatua: 2012-07-02).
  38. ↑ a b «Arctic Ocean» Encyclopedia of Earth (Noiz kontsultatua: 2015-03-07).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ozeano&oldid=10233386"(e)tik eskuratuta