Alofon

Prosedur ringkas untuk menentukan sama ada dua bunyi mewakili fonem yang sama atau berbeza. Kes di sebelah kiri dan kanan paling hujung adalah kes di mana bunyi tersebut adalah alofon.

Laman ini mengandungi transkripsi fonetik daripada Abjad Fonetik Antarabangsa (AFA). Untuk panduan pengenalan simbol-simbol AFA, sila lihat Bantuan:AFA. Untuk membezakan simbol [ ], / / dan ⟨ ⟩, sila lihat IPA § Tanda-tanda kurung dan pembatas-pembatas transkripsi.

Dalam fonologi, sebuah alofon (Jawi: ‏الوفون‎‎; daripada Greek ἄλλος, állos, 'lain' dan φωνή, phōnē, 'suara, bunyi') ialah bunyi—atau fon—yang berlainan yang terhasil daripada satu fonem yang sama dalam sesuatu bahasa.^[1] Sebagai contoh, dalam bahasa Melayu, fonem [p̬] letupan dwibibir bersuara (seperti dalam sapa [sɑp̬ɑ]) dan bentuk perlepasan tidak terdengar [p̚] (seperti dalam atap [ɑtɑp̚]) adalah alofon bagi fonem /p/,^[2] sedangkan kedua-dua ini mungkin dianggap sebagai fonem yang berbeza dalam beberapa bahasa. Begitu juga, dalam Sepanyol, [d] (seperti dalam dolor es) dan [ð] (seperti dalam nada es) ialah alofon bagi fonem /d/, namun kedua-dua ini dianggap sebagai fonem yang berbeza dalam bahasa Inggeris (seperti perbezaan antara dare dan there).

Alofon tertentu yang dipilih dalam situasi tertentu selalunya boleh diagak berdasarkan konteks fonetik, dengan alofon sedemikian dipanggil varian posisi, tetapi sesetengah alofon berlaku dalam variasi bebas. Menggantikan satu bunyi dengan alofon lain bagi fonem yang sama biasanya tidak mengubah maksud sesuatu perkataan, tetapi hasilnya mungkin berbunyi seperti penutur tidak asli malah mungkin tidak dapat difahami.

Penutur asli sesuatu bahasa menganggap satu fonem dalam bahasa tersebut sebagai satu bunyi yang tetap dan "tidak sedar malah terkejut" dengan variasi alofon yang digunakan untuk menyebut fonem tunggal.^[3]^[4]

Sejarah konsep ini

Istilah "alofon" diperkenalkan oleh Benjamin Lee Whorf sekitar tahun 1929. Dengan berbuat demikian, beliau dianggap telah meletakkan asas penting dalam memperkukuh teori fonem awal.^[5] Istilah ini dipopularkan oleh George L. Trager dan Bernard Bloch dalam sebuah kertas kerja tahun 1941 tentang fonologi bahasa Inggeris^[6] dan kemudiannya menjadi sebahagian daripada penggunaan standard dalam tradisi strukturalis Amerika.^[7]

Alofon pelengkap dan variasi bebas

Setiap kali penutur melafazkan sesuatu fonem, sebutannya berbeza daripada sebelumnya. Terdapat perdebatan tentang sejauh mana fonem itu nyata dan universal. Hanya sebahagian variasi ini dapat dikesan oleh pendengar.

Terdapat dua jenis alofon: alofon pelengkap dan alofon variasi bebas.

Alofon pelengkap tidak saling boleh tukar. Jika konteks memerlukan penutur menggunakan alofon tertentu untuk suatu fonem (yakni, menggunakan alofon lain boleh mengelirukan pendengar), alofon yang mungkin digunakan disifatkan sebagai pelengkap. Setiap alofon daripada set pelengkap digunakan dalam konteks fonetik tertentu dan mungkin terlibat dalam proses fonologi.^[8]

Jika sebaliknya, alofon adalah variasi bebas; penutur memilih alofon berdasarkan kebiasaan atau keutamaan.

Aloton

Aloton ialah alofon nada, seperti nada neutral dalam Bahasa Mandarin Baku.

Contoh

Bahasa Inggeris

Terdapat banyak proses alofonik dalam bahasa Inggeris: ketiadaan letupan, letupan sengau, penyahsuaraan separa sonoran, penyahsuaraan penuh sonoran, penyahsuaraan separa obstruen, pemanjangan dan pemendekan vokal, serta pengebelakangan.

Hembus: Dalam bahasa Inggeris, letupan tak bersuara /p, t, k/ dihembuskan (mempunyai letupan nafas yang kuat) jika berada di awal suku kata pertama atau yang ditekankan dalam perkataan. Contohnya, [pʰ] dalam pin dan [p] dalam spin adalah alofon bagi fonem /p/ kerana ia tidak boleh digunakan untuk membezakan perkataan (malah, ia berlaku dalam taburan pelengkap). Penutur bahasa Inggeris menganggapnya sebagai bunyi yang sama, tetapi sebenarnya berbeza: yang pertama dihembuskan dan yang kedua tak berhembus (biasa). Banyak bahasa membezakan kedua-dua fon ini.
Letupan sengau: Dalam bahasa Inggeris, letupan (/p, t, k, b, d, ɡ/) mempunyai letupan sengau jika diikuti oleh konsonan sengauan, sama ada dalam perkataan atau merentasi sempadan perkataan.
Penyahsuaraan separa sonoran: Dalam bahasa Inggeris, sonoran (/j, w, l, r, m, n/) disuara separa selepas bunyi tak bersuara dalam suku kata yang sama.
Penyahsuaraan penuh sonoran: Dalam bahasa Inggeris, sonoran disuara penuh selepas letupan berhembus (/p, t, k/).
Penyahsuaraan separa obstruen: Dalam bahasa Inggeris, obstruen bersuara disuara separa di sebelah jeda atau bunyi tak bersuara dalam perkataan atau merentasi sempadan perkataan.
Pengebelakangan: Dalam bahasa Inggeris, /t, d, n, l/ ditarik kebelakang sebelum /r/.

Oleh sebab pemilihan alofon jarang dikawal secara sedar, tidak ramai orang menyedari kewujudannya. Penutur bahasa Inggeris mungkin tidak sedar tentang perbezaan antara beberapa alofon (yang bergantung pada dialek) fonem /t/:

pascahembus [tʰ] seperti dalam top,
tak berhembus [t] seperti dalam stop.
berglotis (atau digantikan dengan hentian glotis) [ʔ] seperti dalam button, tetapi banyak penutur mengekalkan sekurang-kurangnya hentian koronal tak dilepaskan [ t̚].

Selain itu, alofon /t/ berikut ditemui dalam (sekurang-kurangnya) beberapa dialek bahasa Inggeris (berpengaruh Amerika);

tamparan [ɾ] seperti dalam Bahasa Inggeris Amerika water,
tamparan sengau [ɾ̃] seperti dalam Bahasa Inggeris Amerika winter.
tak dilepaskan [ t̚] seperti dalam Bahasa Inggeris Amerika cat, tetapi dialek lain mengekalkan [t] yang dilepaskan, atau menggantikannya dengan hentian glotis [ʔ].

Walau bagaimanapun, penutur mungkin menjadi sedar tentang perbezaan ini jika – contohnya – mereka membandingkan sebutan perkataan berikut:

Night rate: tak dilepaskan [ˈnʌɪt̚.ɹʷeɪt̚] (tanpa pemisah perkataan antara [ . ] dan [ɹ])
Nitrate: berhembus [ˈnaɪ.tʰɹ̥eɪt̚] atau dikebelakangkan [ˈnaɪ.t̠ɹ̠̊˔ʷeɪt̚]

Api yang diletakkan di hadapan bibir semasa perkataan ini diucapkan akan berkerdip lebih kerap untuk nitrate berhembus berbanding night rate tak berhembus. Perbezaan ini juga boleh dirasai dengan meletakkan tangan di hadapan bibir. Bagi penutur Mandarin, yang mana /t/ dan /tʰ/ adalah fonem yang berasingan, perbezaan dalam bahasa Inggeris ini lebih jelas berbanding penutur bahasa Inggeris yang telah belajar untuk mengabaikan perbezaan ini sejak kecil.

Seseorang mungkin perasan alofon (bergantung pada dialek) bahasa Inggeris /l/ seperti (palatal) alveolar "terang" [l] dalam leaf [ˈliːf] berbanding alveolar velar "gelap" [ɫ] dalam feel [ˈfiːɫ] yang ditemui di AS dan Selatan England. Perbezaan ini lebih jelas kepada penutur Turki, yang mana /l/ dan /ɫ/ adalah fonem berasingan, berbanding penutur bahasa Inggeris yang menganggapnya sebagai alofon bagi fonem yang sama.

Bahasa Lain

Terdapat banyak contoh alofon dalam bahasa selain Inggeris. Biasanya, bahasa dengan inventori fonem yang kecil membenarkan banyak variasi alofonik: contohnya ialah Hawaii dan Pirahã. Berikut adalah beberapa contoh (pautan nama bahasa menuju ke rencana atau subseksyen khusus tentang fenomena tersebut):

Alofon konsonan
- Penyahsuaraan akhir, khususnya penyahsuaraan obstruen akhir: Arapaho, Inggeris, Nahuatl, Catalan dan banyak lagi
- Penyuaraan konsonan awal
- Asimilasi antisipasi
- Perubahan aspirasi: Algonquin
- Pergeseran antara vokal: Dahalo
- Lenisi: Manx, Corsica
- Penyuaraan klik: Dahalo

- Alofon untuk /b/: Arapaho, Xavante
- Alofon untuk /d/: Xavante
- Alofon untuk /f/: Bengali
- Alofon untuk /j/: Xavante
- Alofon untuk /k/: Manam
- Alofon untuk /pʰ/: Garhwali
- [ɡ] dan [q] sebagai alofon: beberapa dialek Arab
- [l] dan [n] sebagai alofon: Beberapa dialek Hawaii, dan beberapa dialek Mandarin (cth. Barat Daya dan Hilir Yangtze)
- Alofon untuk /n/
  - [ŋ]: Finland, Sepanyol dan banyak lagi.
  - Pelbagai variasi dalam Jepun (sebagai arkifonem /N/)
- Alofon untuk /r/: Bengali, Xavante
- Alofon untuk /ɽ/: Bengali
- Alofon untuk /s/: Bengali, Taos
- [t] dan [k] sebagai alofon: Hawaii
- Alofon untuk /w/:
  - [v] dan [w]: [[Fonologi Hindustani#Alofoni [v] dan [w]|Hindustani]], Hawaii
  - Frikatif [β] sebelum vokal tak bundar: O'odham
- Alofon untuk /z/: Bengali

Alofon vokal
- [e] dan [o] adalah alofon bagi /i/ dan /u/ dalam suku kata akhir tertutup dalam Melayu^[specify] dan Portugis, manakala [ɪ] dan [ʊ] adalah alofon bagi /i/ dan /u/ dalam Indonesia.
- [ʉ, ʊ, o̞, o] sebagai alofon untuk /u/ pendek, dan [ɨ, ɪ, e̞, e] sebagai alofon untuk /i/ pendek dalam pelbagai dialek Arab (/uː/, /oː/, /iː/, /eː/ panjang adalah fonem berasingan dalam kebanyakan dialek Arab).
- Poland
- Rusia
- Alofon untuk /i/, /a/ dan /u/: Nuxálk

Alofon vokal/konsonan
- Vokal menjadi geluncuran dalam diftong: Manam

Mewakili fonem dengan alofon

Oleh sebab fonem adalah abstraksi bunyi pertuturan, bukan bunyi itu sendiri, ia tidak mempunyai transkripsi fonetik langsung. Apabila dilafazkan tanpa banyak variasi alofonik, transkripsi luas yang mudah akan digunakan. Walau bagaimanapun, apabila terdapat alofon pelengkap bagi suatu fonem, alofoni menjadi penting dan keadaan menjadi lebih rumit. Selalunya, jika hanya satu alofon mudah ditranskripsikan—yakni tidak memerlukan diakritik—perlambangan itu dipilih untuk fonem tersebut.

Walau bagaimanapun, mungkin ada beberapa alofon sedemikian, atau ahli linguistik mungkin ingin mengutamakan ketepatan yang lebih tinggi. Dalam kes sedemikian, konvensyen biasa ialah menggunakan "syarat tempat lain" untuk menentukan alofon yang mewakili fonem itu. Alofon "tempat lain" adalah yang tinggal setelah syarat untuk yang lain diterangkan oleh peraturan fonologi.

Sebagai contoh, bahasa Inggeris mempunyai alofon oral dan sengauan bagi vokalnya. Polanya ialah vokal hanya sengau sebelum konsonan sengauan dalam suku kata yang sama; selain itu, ia oral. Oleh itu, melalui konvensyen "tempat lain", alofon oral dianggap asas, dan vokal sengauan dalam bahasa Inggeris dianggap sebagai alofon fonem oral.

Dalam kes lain, alofon mungkin dipilih untuk mewakili fonemnya kerana ia lebih biasa dalam bahasa dunia berbanding alofon lain, kerana ia mencerminkan asal usul sejarah fonem, atau kerana ia memberikan rupa yang lebih seimbang pada carta inventori fonem.

Alternatif lain, yang biasa digunakan untuk arkifonem, adalah menggunakan huruf besar, seperti /N/ untuk [m], [n], [ŋ].

Dalam kes yang jarang berlaku, ahli linguistik mungkin mewakili fonem dengan simbol abstrak, seperti dingbat, untuk elak mengutamakan mana-mana alofon tertentu.^[9]

Rujukan

^ R. Jakobson (1961), Structure of Language and Its Mathematical Aspects: Proceedings of symposia in applied mathematics, AMS Bookstore, 1980, ISBN 978-0-8218-1312-6, ...Alofon ialah set fon yang terkandung dalam persilangan set maksimal fon yang serupa secara fonetik dan set primer fon yang berkaitan secara fonetik....
^ Kamus Dewan Perdana. (2020). Dewan Bahasa dan Pustaka.
^ B.D. Sharma (Januari 2005), Linguistics and Phonetics, Anmol Publications Pvt. Ltd., 2005, ISBN 978-81-261-2120-5, ... Penutur asli biasa sebenarnya selalunya tidak menyedari variasi alofon bagi fonem mereka ...
^ Y. Tobin (1997), Phonology as human behavior: theoretical implications and clinical applications, Duke University Press, 1997, ISBN 978-0-8223-1822-4, ...sentiasa mendapati bahawa penutur asli jelas sedar akan fonem bahasa mereka tetapi baik tidak sedar mahupun terkejut dengan banyaknya alofon dan perincian yang diperlukan untuk membezakannya....
^ Lee, Penny (1996). The Whorf Theory Complex — A Critical Reconstruction. John Benjamins. m/s. 46, 88.
^ Trager, George L.; Bloch, Bernard (1941). "The syllabic phonemes of English". Language. 17 (3): 223–246. doi:10.2307/409203. JSTOR 409203.
^ Hymes, Dell H.; Fought, John G. (1981). American Structuralism. Walter de Gruyter. m/s. 99.
^ Barbara M. Birch (2002), English L2 reading: getting to the bottom, Psychology Press, 2002, ISBN 978-0-8058-3899-2, ...Apabila kejadian satu alofon boleh diramal berbanding yang lain, seperti dalam kes ini, kita namakan ini taburan pelengkap. Taburan pelengkap bermaksud alofon 'diedarkan' sebagai pelengkap....
^ Hale, Mark (2000). "Fonologi Marshallese, antara muka fonetik-fonologi dan linguistik sejarah". The Linguistic Review. 17 (2–4): 241–258. doi:10.1515/tlir.2000.17.2-4.241. S2CID 143601901.

[ref00qacid-1] R. Jakobson (1961), Structure of Language and Its Mathematical Aspects: Proceedings of symposia in applied mathematics, AMS Bookstore, 1980, ISBN 978-0-8218-1312-6, ...Alofon ialah set fon yang terkandung dalam persilangan set maksimal fon yang serupa secara fonetik dan set primer fon yang berkaitan secara fonetik....

[2] Kamus Dewan Perdana. (2020). Dewan Bahasa dan Pustaka.

[ref89rahec-3] B.D. Sharma (Januari 2005), Linguistics and Phonetics, Anmol Publications Pvt. Ltd., 2005, ISBN 978-81-261-2120-5, ... Penutur asli biasa sebenarnya selalunya tidak menyedari variasi alofon bagi fonem mereka ...

[ref06hozep-4] Y. Tobin (1997), Phonology as human behavior: theoretical implications and clinical applications, Duke University Press, 1997, ISBN 978-0-8223-1822-4, ...sentiasa mendapati bahawa penutur asli jelas sedar akan fonem bahasa mereka tetapi baik tidak sedar mahupun terkejut dengan banyaknya alofon dan perincian yang diperlukan untuk membezakannya....

[5] Lee, Penny (1996). The Whorf Theory Complex — A Critical Reconstruction. John Benjamins. m/s. 46, 88.

[6] Trager, George L.; Bloch, Bernard (1941). "The syllabic phonemes of English". Language. 17 (3): 223–246. doi:10.2307/409203. JSTOR 409203.

[7] Hymes, Dell H.; Fought, John G. (1981). American Structuralism. Walter de Gruyter. m/s. 99.

[ref47qoref-8] Barbara M. Birch (2002), English L2 reading: getting to the bottom, Psychology Press, 2002, ISBN 978-0-8058-3899-2, ...Apabila kejadian satu alofon boleh diramal berbanding yang lain, seperti dalam kes ini, kita namakan ini taburan pelengkap. Taburan pelengkap bermaksud alofon 'diedarkan' sebagai pelengkap....

[9] Hale, Mark (2000). "Fonologi Marshallese, antara muka fonetik-fonologi dan linguistik sejarah". The Linguistic Review. 17 (2–4): 241–258. doi:10.1515/tlir.2000.17.2-4.241. S2CID 143601901.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]